21-22 кастрычніка 2019 г. у г. Копер (Славенія) адбылася канферэнцыя Міжнароднага архіўнага дня, арганізаваная Міжнародным інстытутам архівазнаўства ў Трыесце і Марыборы (IIAS)

21-22 кастрычніка 2019 г. у г. Копер (Славенія) адбылася традыцыйная, ужо 29 па ліку канферэнцыя Міжнароднага архіўнага дня, арганізаваная Міжнародным інстытутам архівазнаўства ў Трыесце і Марыборы (далей – ІІАС). Беларускіх архівістаў на форуме прадстаўляў пастаянны член ІІАС дырэктар БелНДІДАС А. Рыбакоў.

У працы канферэнцыі прынялі ўдзел больш за 70 чалавек, якія прадстаўлялі Аўстрыю, Беларусь, Боснію і Герцагавіну, Венгрыю, Германію, Італію, Казахстан, Мальту, Аман, Польшчу, Расію, Румынію, Славенію, Украіну, Фінляндыю, Харватыю, Чэхію. Працоўнымі мовамі канферэнцыі з’яўляліся англійская і славенская.

З прывітальным словам да ўдзельнікаў канферэнцыі звярнуліся дырэктар ІІАС п. П. Класинц (Славенія), генеральны дырэктар архіваў італьянскага Міністэрства культуры і турызму, прэзідэнт асамблеі членаў ІІАС Дж.Баррера (Італія), дырэктар Восеньскай архіўнай школы ІІАС Г Тато (Італія), дырэктар Дзяржаўнага архіва Трыеста А Коломбатти, прэзідэнт Еўрапейскага цэнтра ў г. Марыбор «Alma Mater Еигораеа» Л. Топлак.

Рабочую праграму канферэнцыі адкрыў дырэктар ІІАС п. П. Класинц, які выступіў з генеральным дакладам «Архіўная навука і рэакцыя на змены ў соцыуме ў архіўнай тэорыі і практыцы». З ключавымі дакладамі выступілі дырэктар Гістарычнага архіва Еўрапейскага саюза. Д. Шленклер (г. Фларэнцыя) і дырэктар Нацыянальнага архіва Мальты, прэзідэнт Еўрапейскага рэгіянальнага аддзялення Міжнароднага савета архіваў (ЕВРБИКА) Ч. Фаррудж.

Астатнія даклады на канферэнцыі былі згрупаваныя па двух ўзаемазлучаным тэмах: «Праблемы архіўнай навукі» (12 дакладаў) і «Уплыў змяненняў у соцыуме на тэорыю і практыку архівазнаўства» (16 дакладаў).

Агульны аналіз прадстаўленых на канферэнцыі дакладаў паказаў, што змены, якія адбываюцца ў сучасным грамадстве, аказваюць істотны ўплыў на змест прафесіі архівіста, круг задач, якія яму даводзіцца вырашаць, шырыню і ўзровень яго ведаў і кампетэнцый. Большасць удзельнікаў у сваіх выступах адзначылі многодисциплинарный характар архівазнаўства, яго нарастаючую сувязь з навукай аб інфармацыі, іншымі галінамі ведаў і напрамкаў чалавечай дзейнасці.

У сучасных умовах патрабуюць пераасэнсавання многія палажэнні тэорыі і практыкі архівазнаўства. Ва ўмовах міждысцыплінарнасці асаблівую важнасць набываюць пытанні тэрміналогіі, вызначэння асноўнага аб’екта архіўнага захоўвання, структуры і зместу такіх спецыфічных аб’ектаў архіўнага захоўвання, як электронныя дакументы.

Мадэрнізацыі патрабуе архіўнае адукацыю. Хоць традыцыйна архивоведение разглядаецца як гуманітарная навуковая дысцыпліна, сёння простае вывучэнне гісторыі не дазваляе архивисту ў поўнай меры вырашаць сучасныя задачы і выконваць ускладзеныя на яго задачы і функцыі.

Шэраг дакладаў выклікаў асаблівую цікавасць ва ўдзельнікаў канферэнцыі.

П. п. Класинц адзначыў, што архивоведение у апошні час вельмі моцна змяняецца пад уплывам зменаў у знешняй па адносінах да архіваў асяроддзі. На яго думку, прыйшоў час сказаць, што архивоведение – гэта ўжо не толькі гісторыя, хоць менавіта так архивоведение традыцыйна ўспрымалася і працягвае ўспрымацца ў грамадстве.

Пры гэтым найбольш складанымі з’яўляюцца задачы ацэнкі і адбору дакументаў для перадачы на захоўванне ў архіў. У сувязі з шырокім укараненнем электронных дакументаў, аўтаматызаваных сістэм кіравання дакументамі асаблівую актуальнасць набывае пытанне прафесійнай і тэхнічнай камунікацыі архівістаў з фондообразователями, так як архівісты пры вырашэнні пытанняў камплектавання павінны ўлічваць делопроизводственную сераду, у якой ствараюцца, звяртаюцца і захоўваюцца электронныя дакументы.

Ч. Фаррудж таксама адзначыў мультидисциплинарный характар вырашаемых архівістамі праблем, неабходнасць удзелу спецыялістаў з розных арганізацый і галін ведаў у іх вырашэнні. Асаблівую актуальнасць у новых умовах, па яго думку, набывае неабходнасць распрацоўкі стандартаў і праграм кіравання дакументамі. Гэтая неабходнасць абумоўлена рэвалюцыяй у сферы справаводства, выкліканай укараненнем новых тэхналогій, у тым ліку тэхналогіі «блакчэйна».

Вялікая ўвага, якое замежныя калегі надаюць неабходнасці авалодання архівістамі сістэмамі кіравання дакументамі, неабходнасці ўдзелу ў пабудове гэтых сістэм пацвярджае правільнасць напрамкі, абранага беларускай архівістамі шмат гадоў назад, у поле зроку якіх заўсёды знаходзіліся пытанні кіравання дакументамі, устанаўлення лагічных сувязяў паміж дакументамі ў справаводстве і ў архівах.

Е. Раманава (Расія) спынілася на перавагах і недахопах цэнтралізаванай сістэмы правядзення навуковых даследаванняў у архивоведении, якая прадугледжвае наяўнасць спецыялізаваных навуковых цэнтраў. Сярод такіх пераваг яна адзначыла высокую хуткасць распаўсюджвання і ўкаранення ў практыку вынікаў навуковых даследаванняў, кантроль вынікаў навуковай дзейнасці, цесную сувязь навуковых даследаванняў з працэсамі адукацыі і навучання, наяўнасць інфармацыйнага цэнтра для архіваў. Сярод недахопаў – рызыка ізаляцыі ад рэальнай практыкі і патрэб архіваў, недахоп прафесійна падрыхтаванага персаналу, фінансавых, тэхнічных і тэхналагічных сродкаў у эпоху лічбавай трансфармацыі. Апошняе ставіць навуковыя цэнтры ў нявыгаднае становішча ў параўнанні з ІТ-спецыялістамі, якія валодаюць значна вялікімі рэсурсамі, якія выкарыстоўваюцца для прасочвання сваіх рашэнняў без уліку меркавання архівістаў.

Е. Раманава асабліва падкрэсліла значнасць супрацоўніцтва профільных архіўных навуковых цэнтраў, архіваў і універсітэтаў, правядзення імі адзінай узгодненай палітыкі.

Й.Мелік (Славенія) спынілася на абароне правоў чалавека пры выкарыстанні архіўных дакументаў, неабходнасці замацавання ў нацыянальным заканадаўстве абмежаванняў, накіраваных на забеспячэнне адпаведных правоў.

У пэўнай меры сугучным было і выступленне Дж. Баррера, прысвечанае праблеме абароны персанальных дадзеных у адпаведнасці з дырэктывай ЕС. Многія архіўныя ўстановы занадта літаральна ўспрымаюць палажэнні дырэктывы Еўрасаюза і перастрахоўваюцца пры прыняцці рашэнняў аб доступе да адпаведнай дакументнай інфармацыі. У якасці камічнага прыкладу з негатыўным падтэкстам яна прывяла вопыт універсітэта г. Пізы, у якім занадта прамалінейна ужываючы нормы еўрапейскага заканадаўства па абароне персанальных дадзеных, зачынілі доступ да біяграфіях навукоўцаў універсітэта, памерлых яшчэ ў 1948 годзе.

П. Хенттонен (Фінляндыя) у дакладзе «Архивоведение як інфармацыйная навука» таксама адзначыў, што архивоведение знаходзіцца на скрыжаванні многіх навук, такіх як дакументазнаўства, інфармацыйныя тэхналогіі, гісторыя, культурная спадчына і інш. У сучасных умовах у многія тэарэтычна і практычныя пытанні працы з дакументамі ўрываюцца спецыялісты з іншых навук і галін дзейнасці, напрыклад, у сферу кіравання дакументамі, іх аператыўнага і архіўнага захоўвання актыўна ўрываюцца спецыялісты сферы ІТ.

Каб пазбегнуць гэтага, на думку П. Хенттонена, архівістам нельга казаць толькі на сваёй мове, архивоведение павінна быць вядомая ва знешнім свеце. Акцэнт павінен быць зроблены на здольнасці перадаецца ў архіў інфармацыі служыць доказам і сведчаннем, аднак нельга толькі гэтым абмяжоўвацца. Кіраванне дакументамі і архівамі павінны адаптавацца да сучасных умоў і захаваць свой уплыў на рашэнне адпаведных тэарэтычных і практычных пытанняў.

М. Ларын (Расія) праінфармаваў калег аб тым, што згодна з прынятай у Расіі праграме «Лічбавая эканоміка» да 2025 годзе ў Расійскай Федэрацыі мяркуецца давесці ўдзельную вагу электроннага дакументазвароту ў агульным аб’ёме да 90 %. Пры гэтым у нарматыўных актах Расіі не існуе універсальнага вызначэння электроннага дакумента, так як для розных сфер (права, фінансы, падаткаабкладанне і інш.) электронныя дакументы маюць сваю мэту і значэнне. У гэтых умовах важна, каб паняцце «электронны дакумент», а таксама актыўна выкарыстоўваецца ў апошні час паняцце «лічбавы дакумент», адназначна ўспрымаліся документоведами і архівістамі.

Асаблівую ўвагу М. Ларын надаў праблеме ўварвання ў сферу кіравання дакументамі і архівамі ІТ-спецыялістаў, якія зводзяць праблему да або для архівавання дакументаў у аперацыйнай сістэме, не адрозніваючы аператыўнага і архіўнага захоўвання дакументаў. Аднак дакументы ў бягучай дзейнасці і ў архіве выконваюць розныя функцыі, таму такі падыход не прымальны.

Таксама важна звярнуць увагу на неабходнасць вывучэння документоведами і архівістамі дакументаў, аўтаматычна генераваных інфармацыйнымі сістэмамі (напрыклад, банкаўскімі аплатнымі сістэмамі), прырода і характар якіх адрозніваюцца ад традыцыйных электронных кіраўніцкіх дакументаў. Такія дакументы неўзабаве могуць скласці самую вялікую частку ўсёй стваранай дакументацыі, а таму разуменне іх прыроды і асаблівасцяў з’яўляецца перспектыўным напрамкам даследаванняў.

А Шкоро Бабіч (Славенія) звярнула ўвагу на складаную структуру электроннага дакумента, які акрамя кантэнтным змяшчае кантэкстную (метададзеныя) інфармацыю і дадатковую інфармацыю аб дакуменце (такую як правы доступу да дакумента, фіксацыя працэсу доступу і інш.). Гэта прымушае архівістаў задумацца над пытаннямі аб тым, што з’яўляецца дакументам, метададзенымі, інфармацыяй, а таксама арыгіналамі адпраўленага або атрыманага дакумента.

Яшчэ адной важнай праблемай з’яўляецца тое, што ў многіх аўтаматызаваных сістэмах губляюцца сувязі дакументаў з іх стваральнікамі, што ставіць пад пагрозу выкананне аднаго з найважнейшых прынцыпаў архівазнаўства – прынцыпу провениенции (паходжання). У канчатковым выніку губляе значэнне такі ключавы элемент класіфікацыі архіўных дакументаў, як фонд. У той жа час менавіта гэты прынцып дае дакументам значэнне доказы і з’яўляецца важнай часткай валодання кантэкстам дакумента.

То што, прынцып провениенции ў лічбавым свеце знаходзіцца пад пагрозай, адзначыў у сваім дакладзе і. К. Шмальцль (Германія). Электронныя дакументы фізічна могуць захоўвацца дзе заўгодна (у тым ліку ў «воблаку»), назіраецца іх фрагментарнасць, таму на першае месца ў архіўным справе выходзіць пытанне не фізічнага месца захоўвання дакументаў, у лагічнага (праз кіраванне, адміністраванне).

Адзначым, што менавіта такога падыходу канцэптуальна прытрымліваюцца беларускія архівісты, і менавіта ён закладзены ў прынятыя ў 2019 годзе нарматыўныя прававыя акты вызначаюць парадак працы з электроннымі дакументамі і дакументамі ў электронным выглядзе ў арганізацыях і архівах арганізацый (пастановы Міністэрства юстыцыі Рэспублікі Беларусь ад 6 лютага 2019 г. № 19 і 20).

У пэўным плане з дакладамі. П. Хенттонена і А. Шкоро Бабіч перагукваўся даклад А. Рыбакова, прысвечаны ўплыву сучасных інфармацыйных тэхналогій на ўяўленне аб асноўным аб’екце архівазнаўства. У адрозненне ад фінскага калегі А. Рыбакоў, выкарыстоўваючы тэрміналагічны аналіз і абапіраючыся на мэты і задачы архіваў, практыку іх працы, паспрабаваў абгрунтаваць тэзіс аб тым, асноўным аб’ектам архівазнаўства застаецца архіўны дакумент, здольны служыць доказам, пацвярджэннем, сведчаннем, а не інфармацыя. У той жа час само змест паняцця «архіўны дакумент» пад уплывам сучасных інфармацыйных тэхналогій змяняецца, напаўняецца новым сэнсам, значна пашыраецца склад аб’ектаў, якія з’яўляюцца або якія з’яўляюцца патэнцыйна архіўнымі дакументамі.

Даклад Э. Шеггль-Эрнст (Аўстрыя) быў прысвечаны трансфармацыі сістэмы архіўнага адукацыі ў Аўстрыі, якое прайшло шлях ад невялікага курса спецыялізацыі да стварэння самастойнага архіўнага інстытута як арганізацыйнай адзінкі ў складзе універсітэта. Аўстрыйская калега падкрэсліла, што ўсе большы аб’ём у навучанні сучасных архівістаў у Аўстрыі займаюць пытанні кіравання дакументамі, што, у сваю чаргу, абумоўлена уплывам сучасных інфармацыйных тэхналогій.

З. Семлич-Райх (Славенія) у сваім дакладзе засяродзіла ўвагу на праблемах лічбавання архіўных дакументаў, якія выконваюцца славенскім архівістамі ў рамках спецыяльнай праграмы. Акрамя вядомых, традыцыйных праблем аблічбоўкі (колькасць і аб’ёмы оцифровываемых матэрыялаў, забеспячэнне якасці і доўгачасовай захаванасці алічбаваных дакументаў) яна звярнула ўвагу на такія, як адлюстраванне ў алічбаваных матэрыялах фізічных характарыстык дакументаў і іх доказнай сілы, інтэлектуальны кантроль і прадмет апісання пры аблічбоўцы (арыгіналы дакументаў, іх лічбавыя копіі або і тыя, і іншыя), індэксацыя лічбавых копій.

Асаблівую актуальнасць гэтыя пытанні набываюць ва ўмовах перадачы работ па аблічбоўцы на аўтсорсінг, калі іншыя выканаўцы не цалкам разумеюць мэты і задачы архіўнай аблічбоўкі і не валодаюць адпаведнымі прафесійнымі архіўнымі ведамі, што значна ўскладняе працэсы камунікацыі архівістаў і выканаўцаў, перашкаджае дасягненню мэтаў аблічбоўкі.

Усе даклады, якія прагучалі на канферэнцыі, у выглядзе навуковых артыкулаў апублікаваныя ў выпусках часопіса «Atlanti» і «Atlanti+» за 2019 год, дзве часткі якіх перададзены БелНДІДАС.

Па заканчэнні першага працоўнага дня канферэнцыі адбылося пасяджэнне Генеральнай Асамблеі афіцыйных членаў ІІАС. На пасяджэнні былі заслуханы справаздачы дырэктара ІІАС п. П. Класинца і дырэктара Восеньскай архіўнай школы ІІАС Г Тато аб дзейнасці падведамных ім структур у 2018-2019 гг., зацверджаны правы і абавязкі пастаянных членаў ІІАС, парадак прыёму ў ІІАС новых пастаянных членаў. Таксама былі вызначаны тэмы чарговы 30 Канферэнцыі Міжнароднага архіўнага дня, планаванай да правядзення ў 2020 г.: «Прафесія архівіста» і «Архівы ў лічбавы век».

Па выніках праведзеных мерапрыемстваў можна зрабіць наступныя асноўныя высновы:

• Архивоведение з’яўляецца самастойнай навукай (навуковай дысцыплінай), якая пад уплывам змяненняў, якія адбываюцца ў грамадстве, імкліва змяняецца і ўсё больш набывае міждысцыплінарны характар. Сёння архівіст – гэта ўжо не толькі і не столькі гісторык або падручны гісторыка, як ён раней успрымаўся ў грамадскай свядомасці Рашэнне сучасных задач, якія стаяць перад архивоведением патрабуе шырока спектру ведаў, уменняў і кампетэнцый ў самых розных сферах грамадскай дзейнасці. Аднак іх рашэнне часта ўступае ў супярэчнасць са зместам адукацыйных праграм і якасцю падрыхтоўкі архівістаў, іх матэрыяльным і рэсурсным забеспячэннем.

  У гэтай сувязі ўяўляецца неабходным змяніць погляды на прафесійную падрыхтоўку архівістаў і сыходзіць ад асабліва гістарычнага напрамкі іх навучання. Ва ўмовах міждысцыплінарнасці архівісты павінны ў належнай меры валодаць прававой базай, сучаснымі інфармацыйнымі тэхналогіямі, тэорыяй і практыкай кіравання дакументамі. У гэтай сувязі ўяўляецца мэтазгодным перагляд навучальных планаў і навучальных праграм падрыхтоўкі прафесійных кадраў архівістаў і документоведов.

• Архіўнае захоўванне дакументаў у электронным выглядзе з’яўляецца дарагім працэсам (неабходныя рэзервовыя копіі, крыніцы рэзервовага харчавання, абарона ад прыродных катаклізмаў і інш.), патрабуе наяўнасці высакакласных спецыялістаў менавіта ў сферы архіўнай справы і справаводства, але пры гэтым у дастатковай ступені валодаюць сучаснымі ІТ. Таму рашэнне задачы падрыхтоўкі і прыцягнення ў дзяржаўныя архіўныя ўстановы адпаведных кадраў становяцца адной з прыярытэтных задач.

  У гэтай сувязі ўяўляецца мэтазгодным зноў звярнуцца да разгляду пытання аб увядзенні пасады ІТ-архівіста з годным узроўнем аплаты працы. Адсутнасць рашэнні ў гэтым пытанні можа стварыць непераадольныя складанасці ў кадравым забеспячэнні архіва электронных дакументаў БелНДЦЭД, а ў хуткім будучыні – і дзяржаўных архіваў.

• Ва ўмовах інфарматызацыі і іншых змен у грамадстве архівісты павінны актыўна ўдзельнічаць у распрацоўцы прававой базы кіравання дакументамі і архівамі, ставіць бар’еры для прыняцця законаў і іншых нарматыўных актаў, якія не ўлічваюць тэорыю і практыку архіўнай справы. Рашэнне адпаведных пытанняў не павінна аддавацца на водкуп праграмістам.

  Гэта ўяўляецца асабліва актуальным ва ўмовах разгляданага цяпер пытання аб мэтазгоднасці стварэння адзінай сістэмы электроннага дакументазвароту і архіўнага захоўвання электронных дакументаў, якія ўтвараюцца ў дзейнасці Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь, рэспубліканскіх органаў дзяржаўнага кіравання і іншых арганізацый, падпарадкаваных Ураду. Дапускаючы магчымасць стварэння адзінай сістэмы і захоўвання электронных дакументаў на аснове хмарнага сэрвісу, нельга пагадзіцца з тым, каб такая адзіная сістэма выконвала б адначасова і функцыі аператыўнага захоўвання дакументаў і функцыі архивохранилища. Такая сістэма павінна ў абавязковым парадку прадугледжваць размеркаванне электронных дакументаў па фондообразователям, па электронным справах і вопісах электронных спраў (на аснове лагічнай, а не фізічнай структуры). У адваротным выпадку такое сховішча «вялікіх дадзеных» можа ператварыцца ў «вялікую звалку».

• Ва ўмовах міждысцыплінарнасці ўсё больш важнымі становяцца пытанні тэрміналогіі. Працуючы ў цесным супрацоўніцтве са спецыялістамі ў сферы ІТ, документоведы і архівісты павінны тлумачыць ім розніцу паміж паняццямі «дакумент», «архіўны дакумент», «інфармацыя», звяртаць увагу на атрибутирование электронных дакументаў у адпаведнасці з правіламі дакументавання і архіўнага захоўвання дакументаў.

  Архівісты павінны данесці да спецыялістаў у сферы ІТ разуменне таго, што асноўным аб’ектам архівазнаўства і архіўнага захоўвання з’яўляецца менавіта архіўны дакумент, які валодае уласцівасцю служыць сведчаннем, доказам, пацвярджэннем, а не абстрактныя паняцці, такія як «архивированная інфармацыя», «архіўныя дадзеныя» і да т. п.

• Асаблівы пытанне, які ў цяперашні час патрабуе пільнай увагі – абарона асабістай тайны грамадзян і персанальных дадзеных. Архівістам неабходна разгледзець магчымасць карэкціроўкі якія рэгулююць гэтае пытанне палажэнняў Закона Рэспублікі Беларусь ад 25 лістапада 2011 г. «Аб архіўным справе і справаводстве ў Рэспубліцы Беларусь» і вельмі ўважліва паставіцца да праекта Закона «Аб персанальных дадзеных» з пункту гледжання магчымых наступстваў яго прыняцця для камплектавання дзяржаўных архіваў і выкарыстання архіўных дакументаў.

  Дадзеная праблема набывае асаблівую актуальнасць у Беларусі ў сувязі з заканчэннем устаноўленага архіўных законам 75-гадовага тэрміну абмежавання доступу да якія змяшчаюць асабістую таямніцу архіўных дакументаў, створаным у ваенны перыяд і першыя пасляваенныя гады.