Здабытак Рэспублікі: да 70 – годдзя Нацыянальнага гістарычнага архіва Беларусі
1992 – 2008 гг
Частка 1
Пераўтварэнне Беларускай ССР у незалежная суверэнная дзяржава Рэспубліка Беларусь у пачатку 90-х гг. ХХ ст. пацягнула за сабой кардынальныя змены і ў архіўнай галіны краіны. Закранула гэта і архіва. Так, у ходзе падрыхтоўкі і прыняцця рашэння аб лёсе былога Цэнтральнага партыйнага архіва КПБ ўзнікла ідэя стварэння Нацыянальнага архіва Рэспублікі Беларусь на аснове комплексаў дакументаў ЦГИА ў г. Мінску і вышэйназванага архіва. Калектыў гістарычнага архіва не застаўся абыякавым да сваёй далейшай лёсе, прыняўшы на сходзе 10 студзеня 1992 г. наступнае рашэнне: «Пакінуць Цэнтральны дзяржаўны архіў рэспублікі як адзінае і непадзельнае ўстанова… У выпадку прыняцця рашэння Ўрадам аб стварэнні Нацыянальнага архіва Рэспублікі Беларусь прасіць не дзяліць, а захаваць дакументы гістарычнага архіва як адзінае цэлае».
Далейшая гісторыя архіва паказала, што гэта рашэнне стала лёсавызначальным. На падставе пастановы Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь ад 22 красавіка 1992 г. «Аб пытаннях архіваў» быў створаны Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь (дырэктар я. І. Бараноўскі) з дакументаў Цэнтральнага дзяржаўнага гістарычнага архіва ў г. Мінску і Цэнтральнага партыйнага архіва (ЦПА) КПБ. 10 жніўня 1992 г. ЦГИА у г. Мінску быў ператвораны ў Цэнтр гістарычных дакументаў (дырэктар Ю. А. Капіца) у складзе Нацыянальнага архіва Рэспублікі Беларусь (НАРБ). У адпаведнасці з загадам Камітэта па архівах і справаводству пры Савеце Міністраў Рэспублікі Беларусь (Белкомархив) ад 26.11.1992 г. № 21 Цэнтр гістарычных дакументаў быў скасаваны. Комплекс дакументаў ХIV – пачатку ХХ стст. у складзе НАРБ з’яўляўся практычна самастойнай структурай і быў размешчаны па адрасе вул. Казлова, 26. Яго ўзначаліла намеснік генеральнага дырэктара Галубовіч А. К.
У структуры Нацыянальнага архіва Рэспублікі Беларусь дзейнічалі аддзелы: забеспячэння захаванасці дакументаў і фондаў (XIV – пач. XX ст. ст.), інфармацыі і навуковага выкарыстання дакументаў (XIV – пач. XX ст. ст.), інфармацыйна-пошукавых сістэм (XIV – пач. XX ст. ст.), старажытных актаў, супрацоўнікі якіх забяспечвалі працу з дакументамі названага перыяду.
У гэтыя гады адбываецца павелічэнне штатаў архіва, аснашчэнне новым абсталяваннем (ксеракс, факс, першыя кампутары), пашыраецца дзейнасць па аказанні паслуг. Распрацоўваецца канцэпцыя навуковай тэмы «Генеалогія і геральдыка беларускай шляхты», інтэнсіўна прапрацоўваецца пытанне аб кампутарызацыі працоўных працэсаў, у тым ліку пры стварэнні навукова-даведачнага апарата.
У той жа час аб’яднанне дакументаў феадальнай і капіталістычнай фармацый (ЦГИА) з дакументамі адной палітычнай структуры эпохі сацыялізму (ЦПА) было механічным, і праверка дзейнасці НАРБ у 1994 г. паказала безгрунтоўнасць аб’яднання двух комплексаў дакументаў, якія не маюць ніякіх прыкмет агульнасці. Загадам Белкомархива ад 12 чэрвеня 1995 г. № 15 на базе комплексу дакументаў канца ХIV – пачатку ХХ стст. створаны Нацыянальны гістарычны архіў у г. Мінску,
які загадам Белкомархива ад 23 кастрычніка 1995 г. № 23 «Аб удакладненні назваў гістарычных архіваў» перайменаваны ў Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі. Дырэктарам архіва стала і з’яўляецца па цяперашні час А. К. Галубовіч, а намеснікам дырэктара – Л. М. Лисова. Структура архіва ў 1995 г. ўключала кіраўніцтва, аддзелы: забеспячэння захаванасці дакументаў і фондаў; інфармацыйна-пошукавых сістэм; старажытных актаў; інфармацыі, публікацыі і навуковага выкарыстання дакументаў і адміністрацыйна-гаспадарчы аддзел. Развіццё тэхнічнай базы прывяло да змены ў структуры архіва. У 1998 г. створаны аддзел аўтаматызаваных архіўных тэхналогій, задача якога – стварэнне аўтаматызаваных інфармацыйна-пошукавых сістэм да дакументаў архіва.
У сувязі з высокай ступенню загружанасці архивохранилищ, адставаннем у
развіцці матэрыяльна-тэхнічнай базы ў пачатку 90-х гг. кіраўніцтвам архіва ініцыюецца прапанову аб прадастаўленні новага памяшкання для захоўвання дакументаў па гісторыі Беларусі ХIV – пачатку ХХ стст. На падставе загаду Белкомархива ад 22.03.1996 г. № 11 у мэтах аптымізацыі і паляпшэння ўмоў размяшчэння дакументаў Нацыянальнага архіўнага фонду Рэспублікі Беларусь Нацыянальнага гістарычнага архіва Беларусі было выдзелена будынак па вул. Крапоткіна, 55 (былога Беларускага дзяржаўнага архіва, у цяперашні час Нацыянальнага архіва Рэспублікі Беларусь), тэхнічна абсталяванае для падтрымання аптымальнага рэжыму захоўвання дакументаў, абсталяванае аўтаматычнай устаноўкай газавага пажаратушэння, ахоўнай і пажарнай сігналізацыямі, усталяванымі ў архивохранилищах і службовых памяшканнях.
У будынак па вул. Крапоткіна, 55 калектыў архіва пераехаў у працягу 1996-2000 гг. па меры яго вызвалення Нацыянальным архівам Рэспублікі Беларусь.
Гэта былі гады ўпартай працы, у якім удзельнічалі ўсе работнікі архіва, у архівістаў дзейнічала сістэма узаемадапамогі. Выявілася зацікаўленасць у дасягненні канчатковай мэты ў супрацоўнікаў аддзелаў пад кіраўніцтвам загадчыкаў С. Ф. Адамовіч (аддзел інфармацыі, публікацыі і навуковага выкарыстання дакументаў), Г. Зн. Акуловіч (аддзел інфармацыйна-пошукавых сістэм), А. Ф. Аляксандравай (аддзел старажытных актаў), а. А. Станкевіч (аддзел забеспячэння захаванасці дакументаў і фондаў), Т. С. Михеенок (аддзел аўтаматызаваных архіўных тэхналогій), А. Г. Ващекина (адміністрацыйна-гаспадарчы аддзел).
Не гледзячы на пераезд, працягвалася праца над навуковымі тэмамі, выконваліся запыты, пачалася праца над стварэннем аўтаматызаваных інфармацыйна-пошукавых сістэм. У гэтыя гады быў закладзены патэнцыял сучаснай дзейнасці архіва.
Больш за мільён спраў, 19 калекцый мікрафільмаў, каля 40 тыс. асобнікаў кніг, газет, часопісаў, якія лічацца ў навукова-даведачнай бібліятэцы, былі з перапынкамі перавезены ў новы будынак на працягу пяці гадоў. Апошняя кропка ў пераездзе была пастаўлена ў кастрычніку 2000 г. па заканчэнні перавозкі бібліятэкі, у тым ліку дарэвалюцыйных выданняў, якія дапаўняюць і раскрываюць дакументы архіва, неабходных у навукова-даследчай і інфармацыйна-даведачнай працы нароўні з дакументамі.
28 снежня 2000 г. архіў атрымаў назву Дзяржаўная ўстанова «Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі». Асноўная мэта дзейнасці архіва – захоўванне дакументаў па гісторыі Беларусі ХIV – пачатку ХХ стст., арганізацыя іх выкарыстання ў інтарэсах навукі і грамадства ў цэлым.
Асноўнымі задачамі архіва з’яўляюцца:
– забеспячэнне захаванасці дакументаў устаноў перыяду Вялікага княства Літоўскага, Рэчы Паспалітай і Расійскай імперыі за ХIV – пачатак ХХ стст., у т. ч. микрофотокопий;
– развіццё і ўдасканаленне сістэмы ўліку навукова-даведачнага апарата, стварэнне інфармацыйна-пошукавых сістэм і баз дадзеных па дакументах архіва;
– інфармацыйнае забеспячэнне, арганізацыя ўсебаковага выкарыстання і публікацыі дакументаў архіва;
– вядзенне навукова-даследчай працы па актуальных пытаннях гісторыі Беларусі і яе народа, архівазнаўства, археаграфіі, дапаможных гістарычных дысцыплін: гісторыі дзяржаўных устаноў, генеалогіі, сфрагистике, геральдыцы.
Улічваючы асноўную задачу архіва – захаваць дакументальнае спадчына і даць грамадству рэтраспектыўную інфармацыю – архіў працуе над захаваннем носьбітаў тэксту і інфармацыі. За перыяд з 1995г. архівам з дапамогай Цэнтральнай лабараторыі мікрафільмавання і рэстаўрацыі дакументаў Нацыянальнага архіўнага фонду Рэспублікі Беларусь створана больш двух мільёнаў 300 тысяч кадраў страхавога фонду і фонду карыстання, адрэстаўравана больш аднаго мільёна 610 тысяч лістоў, ажыццёўлены пераплёт і падшыўка каля 24 тысяч спраў.
У адпаведнасці з галіновай “Праграмай па захаванні архіўнай дакументальнай спадчыны – складовай часткі інфармацыйных рэсурсаў грамадства” ажыццяўляецца тэхнічнае аснашчэнне архіва з мэтай прыцягнення новых тэхналогій і тэхнічных сродкаў. З выкарыстаннем сканэра і лічбавай камеры архівам ствараюцца лічбавыя копіі фонду карыстання найбольш інтэнсіўна выкарыстоўваюцца і асабліва каштоўных спраў. Праводзіцца аблічбоўка асабліва каштоўных дакументаў фонду «Радзівілы, князі» і іншых дакументаў фондаў. Сапраўдным набыццём архіва з’яўляецца сканер мікраформ, які дазваляе вырабляць пераклад інфармацыі з микрофотокопий дакументаў у электронны выгляд.
У чытальнай зале архіва ўстаноўлена сістэма відэаназірання для кантролю захаванасці дакументаў пры працы з імі даследчыкаў. Набыты сучасныя чытальныя апараты для прагляду мікрафільмаў і мікрафішамі, а таксама читально-капіравальную апарат, які дазваляе перакладаць тэкст з микрофотокопий на папяровую аснову.