Здабытак Рэспублікі: да 70 - годдзя Нацыянальнага гістарычнага архіва Беларусі

1944 – 1962 гг.

Пасля вызвалення Магілёва ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў 28 чэрвеня 1944 г. у архіве мелася толькі 44 справы. Пачалася праца па реэвакуации і ўліку дакументаў свайго профілю і ўпарадкаванні вернутых фондаў. Вярнуць атрымалася 38054 справы з 700 фондаў, ні адзін з якіх не меў поўнага складу. Справы былі сырымі, патрапанымі, патрабавалі рамонту, не было будынка архіва, не хапала кваліфікаваных кадраў. І толькі карпатлівая праца энтузіястаў архіўнай справы дазволіў правесці ўлік, рамонт, нумарацыю лістоў спраў, складанне загалоўкаў, афармленне вокладак, апісанне спраў, іх сістэматызацыю, фарміраванне звязкаў, топографирование, размяшчэнне на стэлажах у памяшканні клуба швейнай фабрыкі, аб чым сведчыць справаздачны докдад аб працы архіва за 1944 г.

У 1947 г. архіву былі перададзены захаваліся дарэвалюцыйныя фонды з Дзяржаўных архіваў Віцебскай і Гомельскай абласцей. За перыяд 1945-1962 гг. у гістарычны архіў Магілёва паступілі профільныя справы з гістарычных архіваў гг Ленінграда, Масквы, Вільнюса і іншых архіваў у колькасці 382566 спраў.

У 1944 г. была зацверджана і структура архіва, якая заставалася без змяненняў да 1960 г.: кіраўніцтва, аддзел агульных фондаў, аддзел сакрэтных фондаў, аддзел навукова-даведачнай літаратуры, чытальная зала. У 1947 г. у архіве працавала 28 чалавек, з 1951г. – 17 чалавек. Сёння мы з павагай і ўдзячнасцю ўспамінаем нашых калег Ахраловича Георгія Аркадзьевіча, Гусаревич Валянціну Андреевну, Казлова Паўла Міхайлавіча, Кундалеву Таццяну Якаўлеўна, Мелашунас Алену Пятроўну, Напреенко Таццяну Ефимовну, Низовцову Ганну Ульяновну, Цюрыну Вольгу Пракоф’еўну, Эрперт Ганну Іосіфаўну, Юрчанка Сяргея Антонавіча, Яноўскую Людмілу Мікалаеўну і іншых, якіх у 40-х – пачатку 50-х гадоў, у самы цяжкі перыяд у гісторыі архіва, даводзілася аднаўляць яго працу зноўку.

У пачатку 1948 г. архіў пасля доўгіх пакут атрымаў будынак былога касцёла па вул. Камсамольскай, 4, на якое было выдадзена ахоўнае абавязацельства. Пачалася праца па яго абсталяванню пад архіў. Праводзілася збудаванне стэлажоў, а да завяршэння гэтай работы, дакументы захоўваліся ў штабелях. Да 1950 г. была завершана і навукова-тэхнічная апрацоўка дакументаў па скарочаным цыклу, а з 1951 г. прыступілі да іх картонированию. Адначасова праводзілася экспертыза каштоўнасці дакументаў, ўдасканальваўся ўлік і арганізацыя іх выкарыстання. Быў створаны і пачаў актыўна працаваць Навуковы савет архіва.

З 1956 года архіў прыступіў да дэзінфекцыі і рэстаўрацыі, пераплёту старых дакументаў, стварэнню страхавога фонду на дакументы, якія выклікалі асцярогу іх захаванасці.

У 50-х – пачатку 60-х гг. архівісты пачалі ўкараненне комплекснага падыходу да працы з дакументамі. Нараўне з удасканаленнем вопісаў і навукова-тэхнічнай апрацоўкай праводзілася тэматычнае выяўленне, экспертыза каштоўнасці дакументаў. Пачынаецца фарміраванне каталога. Акрамя мэтавай каталагізацыі, складанне прадметна-тэматычных картак адначасна праводзілася і пры падрыхтоўцы спраў да микрофотокопированию, у працэсе выканання тэматычных запытаў, ўдасканалення вопісаў, напісання артыкулаў. Да 1963 г. прадметна-тэматычны каталог архіва ўключаў 39000 картак. Узрасла колькасць даследчыкаў, якія працавалі ў чытальнай зале архіва.

Аж да 1960 года ў архіве адсутнічала самастойнае структурнае падраздзяленне, якое займалася выкарыстаннем і публікацыяй дакументаў. Выяўленнем дакументаў, выкананнем запытаў, падрыхтоўкай публікацый займаліся супрацоўнікі аддзелаў агульных і сакрэтных фондаў, а таксама кіраўніцтва архіва. Толькі ў 1960 годзе. у адпаведнасці з пастановай Савета Міністраў БССР ад 13 студзеня №12 была пашырана структура архіва: арганізаваны навукова-публікатарская група і лабараторыя па рэстаўрацыі і микрофотокопированию дакументаў.

Вялікае значэнне для архіва і ўсіх архіўных устаноў мела пераўтварэнне архіўнага Ўпраўлення МУС БССР у Архіўнае ўпраўленне пры Савеце Міністраў БССР па пастанове ЦК КПБ і СМ БССР ад 1 сакавіка 1960 г., што прывяло да шырокага выкарыстання дакументаў у навуковых мэтах і задавальненні грамадства ў дакументнай інфармацыі.

Арганізацыя выкарыстання дакументаў з’яўлялася асноўнай задачай архіўных устаноў. Супрацоўнікі архіва прынялі удзел у V сесіі сімпозіума па аграрнай гісторыі Усходняй Еўропы, выступіўшы з дакладам аб рэалізацыі рэформы 1861 г. у Віцебскай і Магілёўскай губернях. Тэзісы дакладу былі апублікаваныя. Падрыхтавана і апублікавана шэраг гісторыка-эканамічных нарысаў па гарадах, раёнах і вёсках Віцебскай, Гомельскай, Магілёўскай, Бранскай абласцей.

У архіве былі арганізаваны штодня з 16 да 18 гадзін дні адкрытых дзвярэй, дзе экспанаваліся выставы, праводзіліся лекцыі і гутаркі. Іх наведвала ў год больш за 1 тыс. чалавек. Аб днях адчыненых дзвярэй паведамлялася ў прэсе.

Пашырэнне работы па інфармацыі зацікаўленых устаноў аб складзе і змесце дакументаў архіва і шырокая папулярызацыя архіўных матэрыялаў у перыядычным друку садзейнічалі прытоку ў архіў даследчыкаў. Тэматыка даследаванняў была дастаткова шырокай: стан эканомікі і культуры Магілёўскай губерні, развіццё сельскай гаспадаркі, адмена прыгоннага права, развіццё аховы здароўя, гісторыя беларускага выяўленчага мастацтва, гісторыя архітэктуры г. Даўгаўпілса, гісторыя рабочага класа Беларусі, этнаграфія ў Беларусі, рэвалюцыйная рабочая паэзія і інш.

У 50-я-60-я гады супрацоўнікі архіва сумесна з Інстытутам гісторыі Акадэміі навук БССР прымалі ўдзел у падрыхтоўцы дакументальных зборнікаў: «Дакументы і матэрыялы па гісторыі Беларусі», 1900-1917гг. тт. III,IV. (Мн.,1953-1954). Да 50-годдзя першай рускай рэвалюцыі выдадзены зборнік «Рэвалюцыйны рух у Беларусі. 1905-1907гг.» (Мн.,1955), зборнік «Сялянскі рух у Беларусі пасля адмены прыгоннага права».1861-1862гг. (Мн.,1959). Выдадзены даведнік па ЦГИА БССР у г. Магілёве (Магілёў,1959). Падрыхтаваныя 8 аглядаў: «Віцебскае губернскае праўленне», «Канцылярыя генерал-губернатара віцебскага, магілёўскага, смаленскага», «Віцебскі губернскі статыстычны камітэт», «Горацкія сельскагаспадарчыя навучальныя ўстановы» і іншыя, шэраг тэматычных аглядаў.

У 50-я – пачатку 60-х гадоў у тры разы ўзрасла колькасць даследчыкаў, якія працавалі ў чытальнай зале архіва.

Разуменне задач, якія стаяць перад архіўных справай, уменне шанаваць архіўныя дакументы, ініцыятыва, энергія і выдатныя здольнасці дырэктара Міхаіла Фёдаравіча Шпакава, яго намесніка Уладзіміра Пятровіча Похвалова, супрацоўнікаў Эдуарда Міхайлавіча Савіцкага і іншых дазволілі ім так арганізаваць выкарыстанне дакументаў архіва, што Архіўнае ўпраўленне Беларусі рэкамендавала ўсім архівах рэспублікі вывучыць вопыт ЦГИА БССР у г. Магілёве і ўкараніць яго ў сваю практыку.

Галубовіч А. К., Л. М. Лисова