«Дзень у гісторыі» – 22 чэрвеня 1941 года (сумесны праект Рэспублікі Беларусь і Рэспублікі Татарстан)

22 чэрвеня 2024 года споўнілася 83 гады з таго страшнага дня, калі Вялікая Айчынная вайна ўварвалася ў жыццё нашай краіны і кожнай сям’і паасобку. Гэта асаблівы адлік часу, адлік паміж жыццём, смерцю і неўміручасцю.

У нядзелю 22 чэрвеня 1941 года фашысцкая Германія і яе саюзнікі абрынулі на СССР удар нябачанай у гісторыі арміі ўварвання.

Першыя ўдары яшчэ на досвітку нанесла нямецкая авіяцыя. Сотні нямецкіх бамбавікоў уварваліся ў паветраную прастору Савецкага Саюза. Яны падвергнулі бамбардзіроўцы аэрадромы, раёны размяшчэння войскаў заходніх прыгранічных акругаў, чыгуначныя вузлы, лініі сувязі і іншыя важныя аб’екты, а таксама буйныя гарады. Пачалася Вялікая Айчынная вайна – самая цяжкая з усіх войнаў, калі-небудзь перажытых краінай.

У Нацыянальным архіве Рэспублікі Беларусь захоўваюцца дакументы, якія асвятляюць падрыхтоўку фашысцкай Германіі да вайны, мерапрыемствы савецкага ваеннага і палітычнага кіраўніцтва па ўмацаванні абараназдольнасці БССР, арганізацыю эвакуацыі насельніцтва і матэрыяльных сродкаў ва ўсходнія раёны СССР, станаўленне нацысцкага акупацыйнага рэжыму ў Беларусі, а таксама разгортванне партызанскага і падпольнага руху, гераізм партызан і падпольшчыкаў.

У рамках рэалізацыі праекта «День у гісторыі» і рэалізацыі Дарожнай карты па развіцці супрацоўніцтва паміж архіўнымі ўстановамі Рэспублікі Беларусь і Рэспублікі Татарстан на 2023-2025 гг., Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь накіраваў архіўныя дакументы, прысвечаныя пачатку Вялікай Айчыннай вайны, ў Дзяржаўны архіў Рэспублікі Татарстан.

У сваю чаргу Дзяржаўным архівам Рэспублікі Татарстан прадастаўлены копіі дакументаў, якія адлюстроўваюць падзеі пачатку Вялікай Айчыннай вайны на тэрыторыі Татарскай рэспублікі.

У гады Вялікай Айчыннай вайны Татарская рэспубліка прыняла велізарны лік мірнага насельніцтва. Першы паток эвакуяваных жыхароў прыфрантавых абласцей пачалі прыбываць у нашу рэспубліку праз месяц пасля пачатку вайны. У адпаведнасці з прадстаўленым спісам размяшчэння эвакуяванага насельніцтва па ТАССР на 16 жніўня 1941 г.у рэспубліцы было размешчана 162,7 тыс. чалавек, з іх 31 тыс. – дзеці. Да 1 снежня ў адной толькі Казані размяшчалася ўжо 142 тыс. чалавек эвакуяваных.

У ТАССР у ваенны перыяд былі эвакуіраваны тэатральныя калектывы з іншых гарадоў. Так, з ліста сакратару Татарскага абкама ВКП(б) А.Г.Калыбанава ад старшыні Камітэта па справах мастацтваў пры СНК СССР вынікае, што Маскоўскі Тэатры юнага гледача быў эвакуіраваны ў г.Зеленадольск. Ужо ў сакавіку 1942 г.Татарстан размясціў як у гарадах, так і сельскай мясцовасці, больш за 250 тыс. чалавек, з якіх дзеці складалі большы працэнт за кошт піянерскіх лагераў, дзіцячых садкоў, дзіцячых дамоў. У асноўным гэта былі дзеці рабочых і працоўных эвакуяваных у г.Казань прамысловых прадпрыемстваў, дзеці, байцоў фронту, у якіх не было блізкіх сваякоў, і дзеці-сіроты. Важнай задачай сярод прамысловых прадпрыемстваў стала сацыяльная абарона шматдзетных сем’яў, будучых маці, а сярод дзіцячых і школьных устаноў – паўнавартаснае навучанне, дагляд і максімальнае недапушчэнне дзіцячай бездагляднасці і безнагляднасці.

Ужо на дзясяты дзень вайны ў Казань з фронту сталі прыбываць першыя эшалоны з параненымі. Дзякуючы магутнай медыка-санітарнай базе і наяўнасці высокапрафесійных медыцынскіх кадраў, у ТАССР у кароткі тэрмін была створана разгалінаваная сетка эвакашпіталяў. Усяго было разгорнута 69 эвакашпіталяў на 41805 месцаў. З рапарту народнага камісара ТАССР можна даведацца, што да пачатку лістапада ў рэспубліцы ўжо налічвалася 16700 ложкаў для параненых байцоў. Найбольшая колькасць была зарэгістравана ў ліпені 1942 г.і складала 31955 ложкаў. Усяго за гады вайны ў рэспубліцы прайшлі курс лячэння больш за 300 тысяч салдат і афіцэраў.

У дапамозе мелі патрэбу не толькі вайскоўцы, але і яшчэ ўразлівы пласт насельніцтва – дзеці. Жанчынамі-актывістамі Лаішаўскага раёна быў праведзены сход, у якім было вырашана пры кожным сельсавеце падтрымаць стварэнне падсобнай гаспадаркі, арганізацыю пашыўкi цёплых рэчаў і правядзення пазакласных заняткаў, каб дзеці, пазбаўленыя сям’і, мінімальна адчувалі адзіноту і былі ўцягнутыя ў плынь працоўнага жыцця, пакуль іх бацькі са зброяй у руках абараняюць радзіму. У архівах мясцовай прэсы захаваўся артыкул Н.Казловай пра лёс некаторых асірацелых дзяцей вайны, эвакуяваных у нашы месцы. Таксама праводзілася работа па выяўленні патрэб эвакуяваных у раёны, каб своечасова забяспечваць іх усім неабходным.

У гады вайны ў Татарскую АССР былі эвакуіраваны найбуйнейшыя прамысловыя прадпрыемствы з заходніх рэгіёнаў краіны – усяго больш за 70 адзінак. Разгортваючыся на базе ўжо існуючых заводаў, яны ў самыя кароткія тэрміны арганізоўвалі вытворчасць ваеннай тэхнікі і абсталявання. Нароўні з першачарговым выкананнем франтавых заказаў, прамысловасць Татарстана была абавязаная цалкам забяспечваць патрэбнасць насельніцтва ў прамтаварах.

Частка эвакуяваных прадпрыемстваў таксама размяшчалася ў гарадах па Каме і Волзе. Прыбыўшы з Масквы ў Чыстопаль гадзінны завод, як можна бачыць з прадстаўленага дакладу, у гады вайны займаўся вытворчасцю бінокляў, танкавых гадзін, запалаў для гранат, прыбораў тэрміновасці для тарпед і іншага дакладнага абсталявання. У 1942 г.перад прамысловасцю Татарстана стаялі вялікія задачы, у сувязі з тым, што з эвакуіраванымі прадпрыемствамі і працаўнікамі яна ў стане была зашмат павялічыць сваю вытворчую моц. Да ўжо наяўных прадпрыемств хімічнай прамысловасці горада, такім як парахавы завод №40, СК-4 імя Кірава, фабрыка кінастужкі і інш., дадаліся эвакуяваныя заводы нафтавай, гумавай і медыцынскай прамысловасцi.

У жніўні 1941 г. Ленінградскі авіяцыйны завод №387 эвакуіраваўся ў Казань і аб’яднаўся з казанскім заводам абозных дэталяў №169 (зараз Казанскі верталётны завод). За гады вайны прадпрыемства вырабіла для фронту каля 11 тыс.біпланаў ПО-2. Прадстаўлена фатаграфія зборачнага цэха фюзеляжаў для самалётаў ПО-2 на заводзе №387.

Увосень 1941 г. у Казань на тэрыторыю Казанскага маторнага камбіната (завода) №27 быў эвакуіраваны Варонежскі маторны завод №16. Аб’яднаны завод атрымаў назву «Завод №16» (цяпер Казанскае мотабудаўнічае аб’яднанне). Завод арыентаваўся на вытворчасць рухавікоў і матораў, уключаючы рэактыўныя, для пускавых ракетных установак. Захавалася фатаграфія цэха зборкі матораў на заводзе №16 у 1942 г.У 1943 г.у даследна-канструктарскім бюро завода, узначаленым У.П.Глушко, быў створаны першы айчынны вадкасны рэактыўны рухавік РД-1.

У кастрычніку-лістападзе 1941 года «Маскоўскі авіяцыйны завод №22 імя С.П.Гарбунова» быў эвакуіраваны ў г.Казань на тэрыторыю «Завода №124 імя Серго Арджанікідзэ». Новае прадпрыемства атрымала афіцыйную назву – « Казанскі авіяцыйны завод №22 (цяпер КАПА імя Гарбунова). Завод вырабляў адзін з лепшых бамбардзiроўшчыкаў Савецкай Арміі – ПЕ-2. Усяго за гады вайны было выпушчана больш за 10000 самалётаў ПЕ-2 і 93 самалёта ПЕ-8.

Калектыў завода неаднаразова за час вайны паказваў цудоўныя вынікі выпрацоўкі. У жніўні-снежні 1942 г.брыгада завода аднавіла каля 50 падбітых нямецкіх самалётаў, якія працягвалі граміць ворага пад сценамі Сталінграда. 9 удзельнікаў брыгады былі ўзнагароджаны ўрадавай узнагародай «За абарону Сталінграда».

1. Рапарт народнага камісара аховы здароўя ТАССР у Ваенны аддзел татарскага абкама ВКП (б) аб разгортванні эвакашпіталяў, ліст 1 (6 лістапада 1941 г.)

2. Рапарт народнага камісара аховы здароўя ТАССР у Ваенны аддзел татарскага абкама ВКП (б) аб разгортванні эвакашпіталяў, ліст 2 (6 лістапада 1941 г.)

3. Інфармацыя «Аб стане эвакуяваных дзіцячых дамоў і інтэрнатаў па ТАССР» (28 мая 1942 г.)

4. Службовая запіска сакратара Смаленскага абкама ВЛКСМ сакратару татарскага абкама ВЛКСМ аб арганізацыі прыёму эвакуяваных дзяцей (3 ліпеня 1943 г.)

5. Спіс размяшчэння эвакуяванага насельніцтва па ТАССР, ліст 1 (16 жніўня 1941 г.)

6. Спіс размяшчэння эвакуяванага насельніцтва па ТАССР, ліст 2 (16 жніўня 1941 г.)

7. Хадатайніцтва камандавання 6-й Таганрогскай бамбардзіровачнай авіядывізіі аб узнагароджанні рамонтнай брыгады завода №22 медалём «За абарону Сталінграда» (4 снежня 1944 г.)

8. Работнікі эвакашпіталя №1665 (1945 г.)

9. Параненыя байцы шпіталя №1665 (будынак філіяла Акадэміі навук, г.Казань) (1943 – 1944 гг.)

10. У перавязачнай аднаго са шпіталяў г.Казані (1943 г.)

11. Выпіска з загаду Наркамата авіяцыйнай прамысловасці СССР «Аб арганізацыі на плошчы завода №124 НКАП у г.Казані двух самалётабудаўнічых заводаў» па вытворчасці пікіруючага бамбардзiроўшчыка ПЕ-2 і цяжкага бамбардзiроўшчыка ТБ-7 (20 лістапада 1941 г.)

12. Зборачны цэх фюзеляжаў для самалётаў ПО-2 на заводзе №387 (Казанскі верталётны завод) (1943 г.)

13. Даведка аб рабоце прадпрыемстваў хімічнай прамысловасці г.Казані, у тым ліку эвакуяваных, за ваенны перыяд (24 чэрвеня 1942 г.)