Здабытак Рэспублікі: да 70 - годдзя Нацыянальнага гістарычнага архіва Беларусі

1963 – 1991 гг.

1963 г. – новая вяха ў гісторыі архіва. У адпаведнасці з пастановай Савета Міністраў БССР ад 11 лістапада 1963 г. «Аб мерах па паляпшэнню архіўнай справы ў БССР» ЦГИА БССР быў пераведзены з Магілёва ў Мінск і яму былі перададзеныя дакументы дарэвалюцыйных фондаў з Дзяржаўнага архіва Мінскай вобласці, а таксама комплекс старажытных актаў з ЦГИА БССР у г. Гродна. Па мерках тых гадоў архіў атрымаў цудоўнае будынак па вул. Казлова, 26. Упершыню дакументы былі размешчаны не выпадкова ў прыстасаваным памяшканні, а ў спецыяльна абсталяваных архивохранилищах. Умовы забеспячэння захаванасці дакументаў былі набліжаны да аптымальным.

Адбылося аб’яднанне часткі калектываў супрацоўнікаў ЦГИА БССР у г. Магілёве і Дзяржаўнага архіва Мінскай вобласці са сваімі традыцыямі, навукова-метадычнай базай, дасягнутымі поспехамі, што аказала плённае ўплыў на зноў створаны калектыў. Загадам Архіўнага ўпраўлення пры Савеце Міністраў БССР ад 18.11.1963 №100 была зацверджана структура ЦГИА БССР у г. Мінску: кіраўніцтва, аддзелы фондаў Мінскай губерні, фондаў Віцебскай і Магілёўскай губерняў, старажытных актаў, сакрэтных фондаў, выкарыстання і публікацыі, аддзел агульных фондаў у г. Магілёве, адміністрацыйна-абслуговы персанал у колькасці 43 чалавек. З красавіка 1965г. структура архіва акрамя кіраўніцтва ўключала аддзелы: фондаў, уліку і навукова-даведачнага апарата, выкарыстання і публікацыі, лабараторыя (да 1967 г.) па рэстаўрацыі і микрофотокопированию дакументальных матэрыялаў, адміністрацыйна-абслуговы персанал у колькасці 42 чалавек

З 1979 г. аддзелы атрымалі назвы: забеспячэння захаванасці дакументаў і фондаў, інфармацыйна-пошукавых сістэм, інфармацыі, публікацыі і навуковага выкарыстання дакументаў, група эксплуатацыі і абслугоўвання будынка ў колькасці 39 чалавек.

Асноўнай задачай ЦГИА БССР у г. Мінску было захаваць дакументы і арганізаваць іх выкарыстанне. Улічваючы, што дакументы, як і людзі «старэюць», «паміраюць» маюць патрэбу ў прафілактычным аглядзе і «лячэнні» у архіве праводзілася і праводзіцца комплекс работ па забеспячэнні захаванасці дакументаў: стварэнне тэмпературна-вільготнаснага рэжыму, дэзінфекцыя, рэстаўрацыя, пераплёт, стварэнне страхавога фонду на каштоўныя дакументы. Ствараўся і ўдасканальваўся навукова-даведачны апарат, які палягчае пошук патрабаванай дакументнай інфармацыі. Працягвалася фарміраванне і каталога архіва (з тэматычных картак Магілёўскага гістарычнага архіва, Мінскага абласнога па дарэвалюцыйным фондам і тэматычных картак, удасканаленых фондаў архіва). Інтэнсіўна выкарыстоўваліся і дакументы архіва.

У 1974г. выдадзены новы даведнік па ЦГИА БССР у г. Мінску, які быў падрыхтаваны супрацоўнікамі архіва: Я. Л. Бравер, Н.Да. Булыга, Т. А. Вараб’ёвай, А. П. Лазарук, Т. Е. Лявонцьевай, Н.Н. Масалович, Г. М. Мінько, В. П. Міронава, Д. І. Радзівонавай, Г. І. Шастак, А. Г. Азаравай, Н.І. Булдаковой, Б. З. Прыгожын.

Праца складальнікаў ускладняўся тым, што адначасова з падрыхтоўкай характарыстыкі і анатацый да фондаў, праводзілася ўдакладненне фандавання, ўлікова-даведачных дадзеных, гісторыі фондообразователей па комплексам дарэвалюцыйных дакументаў, аб’яднаных у ЦГИА. Адказным рэдактарам выдання быў доктар гістарычных навук з Інстытута гісторыі АН БССР
З. Ю. Копыскі.

Адначасова з падрыхтоўкай даведніка рыхтаваліся і іншыя даведнікі. Так, пры удакладненні фандавання магістратаў, гродских, земскіх судоў і іншых устаноў паўстала неабходнасць складання пераводнай табліцы шыфраў спраў архіва да «Каталог старажытным актавым кнігам губерняў: Віленскай, Гродзенскай, Мінскай і Ковенскай», складзеным архіварыус Мікітам Іванавічам Горбачевским. Супрацоўнікамі архіва праведзена вялікая праца па аднаўленні нумароў актавых кніг па вышэйназванаму каталога і складзена зводная перакладная табліца, якая атрымала высокую ацэнку айчынных і замежных даследчыкаў.

Гістарычныя даведкі да фондообразователям, складзеныя ў працэсе падрыхтоўкі даведніка з’явіліся падмуркам даведніка па гісторыі дзяржаўных, рэлігійных і грамадскіх устаноў Мінскай губерні за 1795-1917 гг., выдадзенага ў 2006 г. Рыхтуюцца да выдання аналагічныя даведнікі па Віцебскай і Магілёўскай губерням.

У гэтыя гады фарміраваўся і каталог архіва. Каталагізацыя праводзілася як самастойны від работы.

Падрыхтаваныя агляды фондаў «Мінская губернская земская ўправа», «Старэйшы фабрычны інспектар Мінскай губ.», «Радзівілы, князі», шэраг тэматычных аглядаў. Праца архівістаў па стварэнні навукова-даведачнага апарата да дакументаў архіва высока ацэньвалася даследчыкамі.

У арганізацыі выкарыстання дакументаў працягнутыя лепшыя традыцыі Магілёўскага гістарычнага архіва. Працягвалася ўдзел супрацоўнікаў архіва ў сімпозіумах па аграрных пытаннях.

Па ініцыятыве дырэктара архіва І. У. Рошчына і загадчыцы аддзела Т. А. Вараб’ёвай штогод праводзіліся па дакументах архіва па 2-3 перадачы телеальманаха «Архіварыус», у сувязі з чым тэлестудыя атрымлівала добрыя водгукі. Шэраг тэлеперадач па дакументах архіва трансляваўся на Маскву.

Толькі за два гады (1967-1968), калі адзначалася 50-годдзе дэкрэта СНК «АБ рэарганізацыі і цэнтралізацыі архіўнай справы», падрыхтавана і апублікавана артыкулаў 129 і інфармацый у перыядычным друку, 69 тэлеперадач, 203 радыёперадач. Дні адкрытых дзвярэй здымаліся здымачнай групай тэлестудыі і трансляваліся ў тэлевізійных навінах.

Павялічылася і колькасць даследчыкаў у чытальнай зале архіва. Так, з 1971 па 1980 гг. у чытальнай зале працавала 727 даследчыкаў. Па дакументах архіва былі напісаны доктарскія і кандыдацкія дысертацыі, манаграфіі, падрыхтаваныя навучальныя дапаможнікі, артыкулы, гістарычныя даведкі, даклады, дыпломныя і курсавыя працы, ажыццёўлены збор матэрыялаў для мемуараў, падрыхтоўкі музейных экспазіцый. Аб эфектыўнасці выкарыстання дакументаў праз чытальная зала можна судзіць па колькасці публікацый, напісаных на аснове дакументаў архіва або з іх выкарыстаннем. За 1971-1980 гг. было апублікавана звыш ста манаграфій, артыкулаў, нарысаў, зборнікаў дакументаў і г. д.

Супрацоўнікі архіва прымалі ўдзел і ў падрыхтоўцы зборнікаў дакументаў «Рэвалюцыйны ўздым у Літве і Беларусі ў 1861-1862 гг.» (М., 1964); «Паўстанне ў Літве і Беларусі. 1863-1864». (М., 1965); «Беларусь у эпоху феадалізму», т. 1-3. (Мн., 1959-1961); «Инвентари магнацкіх уладанняў Беларусі XVII-XVIII стст. Валоданне Смаргонь» . (Мн., 1977), якія атрымалі высокую ацэнку грамадскасці. Так аб зборніку «Инвентари» старшыня археаграфічнай камісіі Акадэміі навук СССР Сегурд Hauke Шміт пісаў: «Гэта важная навуковая публікацыя, якая апынецца неабходнай і навукоўцам – адмыслоўцам (гісторыкам, эканамістам), і практычным работнікам архіваў, і студэнтам. Гэта і пераканаўчае сведчанне высокай археаграфічнай і архивоведческой культуры, як мага больш цеснай ўзаемасувязі археаграфіі і крыніцазнаўства. Можна не сумнявацца ў тым, што падобныя выданні істотна спрыяюць і развіццю крыніцазнаўства і ўсебаковаму вывучэнні сацыяльна-эканамічнай гісторыі».

Менавіта 60-я гады засталіся ў памяці як гады цесных кантактаў архівістаў з навукова-даследчымі ўстановамі. Архівісты удзельнічалі ў навуковых канферэнцыях і сімпозіумах, абаронах доктарскіх і кандыдацкіх дысертацый, падрыхтаваных па дакументах архіва. У сваю чаргу, навукоўцы актыўна адгукаліся на рашэнне праблем архівазнаўства і археаграфіі. На жаль, у наступныя гады гэтыя ўзаемна ўзбагачаюць кантакты аслаблі, а па шэрагу напрамкаў і зусім зніклі.

У 70-80-я гады асаблівае значэнне набывае публікацыйная праца ў сувязі з узрослым цікавасцю да гісторыі Беларусі да 1917 г. Дакументальныя публікацыі архіва – не толькі крыніцазнаўчая база для грамадскіх навук, але і своеасаблівая гарантыя захавання асабліва каштоўных тэкстаў дакументаў, якія падвяргаюцца пакуль незваротнага згасання працэсу.

Архіў – удзельнік падрыхтоўкі зборнікаў дакументаў «Беларусь у эпоху феадалізму», т. IV. (Мн., 1979); «Беларусь у эпоху капіталізму», г. I. (Мн., 1983); «Рэвалюцыйны рух у Беларусі. Чэрвень 1907 – люты 1917. (Мн., 1987).

Як галаўная арганізацыя архіў сумесна з Інстытутам гісторыі АН БССР выступіў у падрыхтоўцы зборнікаў «Инвентари магнацкіх уладанняў Беларусі XVII-XVIII стст. Валоданне Цімкавічы». Мінск, 1982 і «Сацыяльна-палітычная барацьба народных мас Беларусі», т. I, канец XIV ст. – 1648 г. (Мн., 1988).

Арганізаваны ў архіве метадычная праца, ўкараненне нарматыўных, навукова-метадычных распрацовак і перадавога вопыту архіўных устаноў краіны. У якасці сувыканаўцаў супрацоўнікі архіва ўдзельнічаюць у распрацоўцы сумесна з УНДІДАС шэрагу навукова-даследчых тэм. Аднавілася праца па распрацоўцы актавых кніг, перапыненае ў 1965 годзе з ліквідацыяй аддзела старажытных актаў.

У мэтах пашырэння інфармацыйнай базы грамадскіх навук у красавіку 1988 года камісія па засакрэчванню і рассакрэчванні дакументаў архіва зацвердзіла акт аб рассакрэчванні дакументаў жандарскіх і паліцэйскіх упраўленняў ў колькасці 3666 спраў з 43 фондаў. З’явіўся цікавасць людзей да свайго мінулага, звязаны з уз’яднаннем разбураных гістарычнымі катаклізмамі ХХ ст. сямейных і роднасных сувязяў. Пачынаючы з 1988 г. у архіў паступаюць запыты грамадзян па гісторыі сям’і, роду.

Сярод першых выкананых архівам у 1988 г. – запыты па гісторыі дваранскіх родаў Урублеўскіх, Гриневецких, Храптовічаў, Дзяржынскіх, Свірскіх, Тызенгаўзаў, у 1989 г. – па гісторыі родаў Сазоновых, Нарбута, Паскевічаў-Эриванских, нашчадкаў выхадцаў з Францыі, Дютфуа, Катуаре і іншых. У 1990 г. архівам быў ініцыяваны пытанне аб выдзяленні такіх запытаў у асобную групу, як генеалагічных. Дзякуючы супрацоўнікам архіва, разработавшим методыку пошуку такой інфармацыі, ужо 20 гадоў удзячныя нашчадкі даведаюцца аб сваёй радавой гісторыі.

Са студзеня 1990 г. архіў пераходзіць на новыя ўмовы гаспадарання. Гэта дало магчымасць пашырэння сферы яго дзейнасці, арганізацыі аказання платных паслуг, выканання дагаворных работ. Архівам былі заключаны доўгатэрміновыя дагаворы: з Мінскім епархіяльным упраўленнем на распрацоўку фонду «Мінская праваслаўная духоўная кансісторыя», Дзяржаўным мастацкім музеем Беларусі па выяўленні дакументаў па гісторыі Нясвіжа, Міра і іншымі.

Праца калектыву архіва атрымала годную ацэнку. У 1984 г. калектыву ўручана пасведчанне Галоўнага камітэта Выставы дасягненняў народнай гаспадаркі СССР аб зацвярджэнні архіва удзельнікам ВДНГ СССР. Архіў узнагароджаны: Ганаровай граматай Главархива СССР за актыўны ўдзел у грамадскім аглядзе захаванасці дакументаў (1985г.); Пераходзячым Чырвоным Сцягам Главархива СССР і ЦК прафсаюза работнікаў дзяржустаноў за першае месца ва Ўсесаюзным сацспаборніцтве калектываў Дзяржаўнай архіўнай службы СССР (1986 г.); Ганаровай граматай Главархива БССР і ЦК прафсаюза работнікаў дзяржустаноў, з занясеннем у Кнігу гонару Главархива БССР за другое месца ў рэспубліканскім сацспаборніцтве архіўных устаноў БССР (1987 г.) і іншымі. З 1990 г. архіў пачаў пераходзіць на новыя ўмовы гаспадарання.

Поспех калектыву – гэта вынік зладжанай, творчай працы яго супрацоўнікаў.

У 70-е – 80-е гады ў архіве працавала цудоўная плеяда высокакваліфікаваных, энергічных, нястомных гісторыкаў-архівістаў Е. Л. Бравер, Н.Да. Булыга, Т. А. Вараб’ёва, Т. Е. Лявонцьева, Г. М. Мінько, В. П. Міронаў, Б. З. Прыгожына, Д. І. Радзівонава, І. Л. Рябцевич, Н.І. Сергунина, Ю. С. Сідзельнікава, Н.Н.Леўчык, Г. Я. Акуловіч, А. К. Галубовіч, А. А. Станкевіч, С. Я. Трацэўская, І. М.Шпілеўская, А. К. Цітоў, І. Г. Карнеева, Л. Д. Гусакова, Э. Л. Казлоўская, І. Л. Новікава, Г. М.Кутукова, М.У.Кальцова, а. І. Юцэвіч, Л. А. Кавалёва, С. І. Паўловіч і многія іншыя спецыялісты. Галоўныя бухгалтары А. М. Черноусова, Л. В. Щемер. З аддачай працавалі супрацоўнікі адміністрацыйна-гаспадарчага аддзела А. Г. Ващекин, Н.М.Кондруцкая, В. А. Мазурэнка, І. І. Петрашевич і іншыя. Дырэктарамі архіва ў розны час былі І. В. Рошчын (1964-1967), Ю. А. Капіца (1968-1970, 1992), Н.І.Стихарев (1970-1972), П. К. Лешчанка (1972-1978), С. Ф Зябка (1979-1982), П. М. Судзілоўскі (1982-1992). Развіццю архіва і архіўнай справы спрыялі старшыні Галоўнага архіўнага кіравання БССР А. І. Азараў, у. В. Лашкевіч, нам. старшыні В. М. Жыгалаў, куратары архіва Т. В. Камарова, С. Д. Грыневіч, В. І. Пташникова, А. І. Карпачева. Мы ўдзячныя Вам, дарагія калегі, за вашу працу, які вы ўклалі ў развіццё архіўнай справы.

Галубовіч А. К., Л. М. Лисова