Янка Купала: асоба і творчасць

Аглядная даведка

Янка Купала — класік сусветнай і беларускай літаратуры, адзін з заснавальнікаў новай беларускай літаратуры і сучаснай беларускай літаратурнай мовы, народны паэт Беларусі, духоўны лідэр беларускага нацыянальнага адраджэння. Выступаў як паэт, драматург, публіцыст, перакладчык, грамадскі дзеяч.

Сапраўднае імя Янкі Купалы (зарэгістраванае ў афіцыйных дакументах аб нараджэнні) — Іван Дамінікавіч Луцэвіч. Ён нарадзіўся 7 ліпеня 1882 г. (па новым стылі) у фальварку Вязынка Мінскага павета Мінскай губерні (цяпер вёска Вязынка Маладзечанскага раёна Мінскай вобласці). Бацькі — Дамінік Ануфрыевіч і Бянігна Іванаўна — паходзілі з дробнай чыншавай шляхты, якая мела свае адметныя саслоўныя рысы, але па эканамічным становішчы і ладзе жыцця была блізкай да сялян. Дваранскае паходжанне роду Луцэвічаў Сенатам Расійскай імперыі зацверджана не было. Тым не менш пры хрышчэнні ў Радашковіцкім касцёле Іван (для блізкіх — Ясь) Луцэвіч быў запісаны дваранінам, але пазней паводле афіцыйных дакументаў належаў да мяшчан. Матэрыяльнае становішча сям’ і рэзка пагоршылася, калі Луцэвічы ў 1870-х гг. былі выселены з засценка Пяскі (называўся таксама Лазараўшчына, Луцэвічы; цяпер Уздзенскі раён Мінскай вобласці), дзе род жыў з XVII ст. (Да гэтага Луцэвічы як чыншавая шляхта хоць і не мелі спадчыннай зямлі, але валодалі сядзібай на падставе бясплатнага карыстання.) Дамініку Луцэвічу давялося арандаваць чужую зямлю. Сям’я была шматдзетнай, часта пераязджала з месца на месца. Ясь як старэйшы сын быў галоўным памочнікам бацькі па гаспадарцы.

З дзяцінства будучага паэта цікавіў беларускі фальклор. Даволі рана ён навучыўся чытаць, імкнуўся да ведаў. Але бацькі не мелі сродкаў, каб даць сыну сістэматычную і дастаткова поўную адукацыю. Шмат што хлопчык спасцігаў шляхам актыўнай самаадукацыі. З 1888 па 1890 г. вучыўся ў вандроўных настаўнікаў, займаўся ў Сенніцкім народным вучылішчы, у прыватнай падрыхтоўчай школе ў Мінску. Толькі ў 16-гадовым узросце змог скончыць поўны курс (два класы за адзін год) Бяларуцкага народнага вучылішча.

З 1895 да 1904 г. сям’я жыла ў засценку Селішча (цяпер у Лагойскім раёне Мінскай вобласці). Вялікі ўплыў на фарміраванне светапогляду маладога чалавека мела знаёмства з удзельнікам паўстання пад кіраўніцтвам К. Каліноўскага ўладальнікам суседняга маёнтка 3. Чаховічам. Ясь карыстаўся яго багатай бібліятэкай, дзе была і нелегальная літаратура, пераважна пра паўстанне 1863 г. Знаёмства з З. Чаховічам стала штуршком для развіцця нацыянальнай самасвядомасці юнака, абудзіла ў ім цікавасць да мінулага Беларусі.

Пасля смерці бацькі ў 1902 г. Ясю, каб пракарміць сям’ю, давялося на працягу шасці гадоў (1902-1908 гг.) не толькі працаваць на сваёй гаспадарцы, але таксама шукаць работу ў іншых месцах. Ён быў хатнім настаўнікам, прыказчыкам у панскім маёнтку, чорнарабочым, тры гады працаваў памочнікам вінакура на броварах. Да гэтага перыяду адносяцца першыя літаратурныя спробы.

Паэт-пачатковец шмат чытаў. Найбольш падабаліся яму кнігі тых пісьменнікаў, якія блізка стаялі да народа, пісалі аб яго жыцці і працы. Асаблівую цікавасць выклікала творчасць М. Някрасава, А. Кальцова, М. Лермантава, Т. Шаўчэнкі, А. Міцкевіча, Ю. Славацкага, М. Канапніцкай, У. Сыракомлі, Э. Ажэшкі і іншых. Пазней вялікае ўражанне на Я. Купалу зрабілі творы М. Горкага.

Першыя вершы — сентыментальна-рамантычныя — былі напісаны па-польску (1902 г.). Але ў хуткім часе паэт усвядоміў, што толькі родная беларуская мова — тая стыхія, праз якую ён можа выказаць у поўным аб’ёме свае думкі і памкненні. Рашэнне пісаць па-беларуску ў той час было смелым крокам. Беларуская мова ўсё яшчэ знаходзілася пад забаронаю, спадзявацца на публікацыю не даводзілася. Як пісаў Я. Купала ў аўтабіяграфіі: «У 1904 г. трапляюцца мне ў рукі беларускія пракламацыі і рэвалюцыйныя брашуры на беларускай мове. Гэта канчаткова вырашыла, што я беларус і што адзінае маё прызначэнне — служыць свайму народу ўсімі сіламі сваёй душы і сэрца». Дапамагло гэта асэнсаваць і знаёмства з кнігамі беларускіх літаратараў XIX ст. Ф. Багушэвіча і В. Дуніна-Марцінкевіча.

Найбольш ранні з вядомых твораў маладога паэта Луцэвіча, напісаных па-беларуску, — «Мая доля», датаваны 15 ліпеня 1904 г., перадае псіхалагічнае самаадчуванне чалавека з народа, яго прыгнечанасць і зададзенасць жыццёвага шляху. 15 мая 1905 г. у мінскай газеце «Северо-Западный край» быў надрукаваны верш «Мужык» — першы апублікаваны твор паэта на беларускай мове У ім закрануты тэмы чалавечай годнасці і самасцвярджэння працоўнага селяніна.

З гэтага ж часу замест афіцыйнага імя — Іван Луцэвіч — літаратар пачаў ужываць псеўданім Янук Купала. Выбар такога літаратурнага імя звязаны з народным святам Купалля, пошукам чароўнай кветкі шчасця, што для паэта стала ўвасабленнем пошуку лепшай долі для народа, памкнення да светлай будучыні.

11 мая 1907 г. у газеце «Наша ніва» змешчаны верш «Касцу», які стаў першым выступленнем Купалы ў беларускамоўным друку. Пасля гэтага Купала ў «Нашай ніве» друкаваўся рэгулярна. Асноўныя тэмы тагачасных вершаў — бяспраўнае становішча селяніна, прыгажосць роднай зямлі. Купала — паэт-рамантык. Разам з тым ён аддаў пэўную даніну ідэям рэвалюцыйнага абнаўлення рэчаіснасці, звязваючы ідэалы нацыянальнага адраджэння з радыкальна-рэвалюцыйнымі пераўтварэннямі.

У гэтыя гады створаны паэмы «Зімою», «Нікому», «Калека», «Адплата кахання», заснаваныя на рэальных фактах з жыцця беларускіх сялян, якія засведчылі схільнасць іх аўтара да рамантычна яркіх, выключных герояў і сітуацый, а таксама драматычная паэма «Адвечная песня» — апафеоз мужычаму імкненню да шчасця.

У пачатку 1908 г. у Санкт-Пецярбургу ў беларускім выдавецтве «Загляне сонца і ў наша аконца» выйшаў першы зборнік Я. Купалы — «Жалейка», дзе былі надрукаваны вершы 1905-1907 гг. і паэма «Адплата кахання». У гэтых лірычных творах у элегічнай форме выразна адлюстравана адвечная скарга селяніна на сваю цяжкую долю, выказаны памкненні народа і самога паэта як выразніка яго думак і пачуццяў. У зборніку ўпершыню апублікаваны верш «А хто там ідзе?», які адыграў значную ролю ў станаўленні беларускай нацыі, на доўгі час стаў неафіцыйным беларускім гімнам. «Жалейка» двойчы канфіскоўвалася ўладамі. З нагоды выхаду зборніка беларускі публіцыст і літаратурны крытык У. Самойла пісаў пра яго аўтара: » Сонца жывой, сапраўднай паэзіі заглянула ў ваконца цёмнай, беднай, але вялікай хаты беларускага народа! Няхай ён будзе для беларусаў тым, чым быў Шаўчэнка для Украіны!..» Рэдактарам зборніка быў выдатны дзеяч беларускай культуры, педагог, выдавец, адзін з лідэраў беларускага руху ў Санкт-Пецярбургу ў пачатку XX ст. Браніслаў Ігнатавіч Эпімах-Шыпіла — чалавек, які адыграў вельмі істотную ролю ў жыцці паэта. Цікавы факт — псеўданім аўтара зборніка Янук Купала ён памылкова напісаў як Янка Купала. І з таго часу псеўданімам менавіта ў такой форме пачаў карыстацца Іван Дамінікавіч Луцэвіч.

У 1908-1909 гг. Янка Купала жыў у Вільні, працаваў у рэдакцыі газеты «Наша ніва» і адначасова бібліятэкарам у прыватнай бібліятэцы. У гэты час ім напісаны паэмы «У Піліпаўку» і «За што?», сюжэты якіх — трагічныя здарэнні з жыцця беларускіх сялян. У канцы 1908 г. адбылося асабістае знаёмства Янкі Купалы і Б. Эпімах-Шыпілы

У 1909-1913 гг. Я. Купала займаўся на агульнаадукацыйных курсах А.С. Чарняева ў Санкт-Пецярбургу, якія паводле слоў паэта, далі яму «вельмі многа… сістэматызавалі хаатычныя веды», там ён вывучаў тэорыю і гісторыю літаратуры. Б. Эпімах-Шыпіла дапамог з паступленнем на курсы, аказаў значную падтрымку маладому літаратару, як духоўную, так і матэрыяльную. Увесь час навучання на курсах Купала жыў у яго кватэры. Ён пазнаёміўся з прадстаўнікамі перадавой рускай інтэлігенцыі, рэвалюцыйна настроенай моладдзю, удзельнічаў у пасяджэннях Беларускага навукова-літаратурнага гуртка — культурна-асветнай арганізацыі студэнтаў-беларусаў Санкт-Пецярбургскага універсітэта, якія доўгі час да афіцыйнай рэгістрацыі сваёй арганізацыі праводзілі пасяджэнні на кватэры Б. Эпімах-Шыпілы. Свайму апекуну Янка Купала прысвяціў верш «Прафесару Б. Эпімах-Шыпілу з Новым 1910 годам», а таксама паэму «Паляўнічы і пара галубкоў» (Легенда з індыйскай кнігі «Магабгарата»). У сваю чаргу ён выказаў яму маральную падтрымку ў вершы «Прафесару п. Б. Эпімах-Шыпілу», з падзагалоўкам «З прычыны пажару ў яго маёнтку», калі ў 1910 г. згарэў дом Б. Эпімах-Шыпілы на яго радзіме, дзе пецярбургскі руплівец трымаў вялікую калекцыю рарытэтаў для будучага беларускага музея. Б. Эпімах-Шыпіла захаваў у сваім архіве многія вершы Янкі Купалы, напісаныя ім у час вучобы ў Пецярбургу, склаў два машынапісныя сшыткі ненадрукаваных у свой час твораў паэта. Кантакты паміж імі працягваліся да канца жыцця Б. Эпімах-Шыпілы, які памёр у 1934 г. У 1910 г. з творчасцю Янкі Купалы пазнаёміўся Максім Горкі, які выказаў вялікую цікавасць да яе і шчырае захапленне. Летам 1912 г. адбылася сустрэча Янкі Купалы і Якуба Коласа. Дагэтуль яны асабіста знаёмыя не былі, хоць добра ведалі адзін аднаго па літаратурных творах. Знаёмства з часам перарасло ў сяброўства двух вялікіх майстроў слова.

У 1910-1913 гг. былі створаны паэмы «На Куццю», «На Дзяды», «Яна і я», рамантычныя паэмы на фальклорнай аснове «Курган», «Бандароўна», «Магіла льва», драматычныя паэмы «Сон на кургане», «На папасе», дзе Купала выявіў сябе буйнейшым прадстаўніком нацыянальнага рамантызму. Ва ўсіх гэтых творах — глыбокі філасофскі роздум пра мінулае і будучыню роднага краю.

Восенню 1910 г. выйшаў з друку другі Купалаў зборнік — «Гусляр», у якім выразна выяўлена рамантычнае светаадчуванне паэта, яго хваляванне за лёс Бацькаўшчыны. У 1913 г. быў выдадзены трэці паэтычны зборнік «Шляхам жыцця». Побач з творамі выразнай грамадзянскай, патрыятычнай накіраванасці сюды ўвайшлі шэдэўры Купалавай філасофскай, пейзажнай, інтымнай лірыкі. Ва ўсіх гэтых паэтычных выданнях Купала заклікаў народ да барацьбы за сацыяльнае і нацыянальнае вызваленне.

Пачаў працаваць Я. Купала і ў галіне драматургіі. Ужо першыя яго вопыты ў гэтым накірунку былі вельмі паспяховамі і сталі падмуркам беларускай нацыянальнай камедыі і драмы. У камедыі «Паўлінка», сцэнічным жарце «Прымакі» высмейваюцца дамастроеўскія асновы жыцця засцянковай шляхты. Разам с тым вобразы Паўлінкі і яе каханага Якіма ўвасабляюць сабой новыя перадавыя павевы ў жыцці вёскі. У драме «Раскіданае гняздо» раскрываецца цяжкі лёс беларускага абеззямеленага сялянства пасля рэформы 1861 г., пошукі ім шляхоў да лепшай будучыні.

Творчасць Купалы мела свае праявы і ў перакладчыцкай дзейнасці. Да 1913 г. ён пераклаў на беларускую мову з рускай асобныя творы І. Крылова, А. Кальцова, М. Някрасава, з украінскай — Т. Шаўчэнкі, з польскай — А. Міцкевіча, М. Канапніцкай, У. Сыракомлі, тэксты ў п’есах «Сялянка» і «Залёты» В. Дуніна-Марцінкевіча.

Беларуская літаратура праз творчасць Я. Купалы пецярбургскага перыяду пачала выходзіць на еўрапейскі культурны абсяг. Актуальныя праблемы быцця атрымалі ў ёй глыбокае філасофскае асэнсаванне, асвятляліся на высокім мастацкім узроўні, з улікам нацыянальных культурных асаблівасцей.

З кастрычніка 1913 да жніўня 1915 г. Я. Купала зноў у Вільні, працуе ў «Беларускім выдавецкім таварыстве», у газеце «Наша ніва». Як рэдактар гэтага выдання падвяргаўся судоваму пераследаванню царскіх уладаў. 3 удзелам Купалы арганізоўваліся літаратурныя вечары, сустрэчы з рускімі, літоўскімі і польскімі пісьменнікамі. Сяброўскія адносіны падтрымліваў Я. Купала з дзеячамі літоўскай культуры: паэтам Л. Гірай, кампазітарам С. Шымкусам, мастаком і кампазітарам М. Чурлёнісам. У 1914 г. адбылася сустрэча з рускім паэтам В. Брусавым, вучнем якого Купала сябе называў і які пазней пераклаў некаторыя яго вершы на рускую мову.

У творах гэтага часу ўсё больш выразнымі становяцца матывы нацыянальнага адраджэння, абароны роднай мовы. Публіцыстычныя выступленні Купалы заклікалі да паляпшэння сацыяльнага становішча шырокіх народных мас Беларусі, закраналі праблемы нацыянальнай самасвядомасці. У 1913 г. у артыкуле «Чаму плача песня наша?» ён выказаў сваё бачанне прынцыпаў тагачаснай беларускай літаратуры — адзначыў неабходнасць установак на народнасць і дэмакратызм, а таксама арыентацыю на высокі мастацкі ўзровень еўрапейскай літаратуры. У артыкуле «А ўсё ж такі мы жывём!..» Купала палемізаваў з польскімі нацыяналістамі, якія лічылі Беларусь часткай Польшчы, і мясцовымі шавіністамі-чарнасоценцамі, якія заяўлялі, што Беларусь гэта «истинно-русский край «, гаварыў пра дасягненні беларускага нацыянальна-вызваленчага і культурнага руху. У артыкуле «Ці маем мы права выракацца роднай мовы?» Я. Купала назваў родную мову народа найвышэйшай каштоўнасцю. У гэты ж перыяд з’яўляюцца шэдэўры любоўнай лірыкі Купалы, цыкл антываенных вершаў «Песні вайны» — як водгук на пачатак баявых дзеянняў Першай сусветнай вайны.

Летам 1915 г. у сувязі з набліжэннем нямецкіх войск перастала выходзіць «Наша ніва», і Купала выехаў з Вільні.

З верасня 1915 г. знаходзіўся ў Маскве, займаўся ў народным універсітэце А.Л. Шаняўскага на гісторыка-філасофскім факультэце. У студзені 1916 г. узяў шлюб з Уладзіславай Францаўнай Станкевіч. У хуткім часе быў прызваны ў армію. Служыў у Мінску, Полацку, Смаленску старшым рабочым у дарожна-будаўнічым атрадзе Варшаўскай акругі шляхоў зносін. Увесь 1918 г. Купала пражыў у Смаленску. З ліпеня працаваў агентам аддзела забеспячэння харчовага камітэта Заходняй вобласці, ездзіў па Смаленскай, Арлоўскай і Курскай губернях. Восенню 1918 г. падаў заяву з просьбай залічыць яго слухачом факультэта гісторыі мастацтваў Смаленскага аддзялення Маскоўскага археалагічнага інстытута. Абставіны жыцця, ваенныя падзеі не спрыялі творчасці. З сярэдзіны 1915 г. на працягу больш як трох гадоў Купала як паэт нічога не пісаў.

Рэвалюцыйныя падзеі 1917 г., грамадзянская вайна 1918-1920 гг. нарадзілі матывы асуджэння насілля, класавай нянавісці, антыгуманізму. У канцы кастрычніка 1918 г. пасля доўгага творчага маўчання Купала напісаў вершы «Для Бацькаўшчыны», «У дарозе», «Песня», «Свайму народу», «На сход!», у якіх выявілася яго расчараванне ў рэвалюцыі, трывога за родны народ, прагучаў заклік да беларусаў згуртавацца і самім вырашыць лёс Беларусі.

З студзеня 1919 г. Я. Купала пастаянна жыў у Мінску. Працаваў бібліятэкарам ва ўстанове Народнага камісарыята асветы. У Мінску знаходзіўся і падчас польскай акупацыі (жнівень 1919 — ліпень 1920 г.), у пачатку 1920 г. перанёс цяжкую хваробу. З прыходам Чырвонай Арміі працаваў рэдактарам розных беларускіх выданняў, намеснікам загадчыка літаратурна-выдавецкага аддзела Народнага камісарыята асветы, у рэдакцыі часопіса «Вольны сцяг».

У 1919-1920 гг. шмат выступаў як публіцыст. У артыкулах гэтага перыяду («Справа незалежнасці Беларусі за мінулы год» і інш.) выкладаў свае погляды наконт шляхоў беларускага народа да нацыянальнага самавызначэння, прапаведаваў ідэал нацыянальнай рэвалюцыі, якая дазволіла б кожнаму народу стаць гаспадаром свайго лёсу, і супрацьпастаўляў яе рэвалюцыі сацыяльнай. Погляды Купалы вызначаліся дэмакратызмам, адмаўленнем насілля, сцвярджэннем прыярытэту агульначалавечых духоўных каштоўнасцей. У той час Купала напісаў шэраг вершаў, пераклаў на беларускую мову «Слова аб палку Ігаравым», пралетарскі гімн «Інтэрнацыянал».

З 1921 да 1930 г. Я. Купала актыўна ўдзельнічаў у літаратурна-грамадскім і культурна-мастацкім жыцці, у тым ліку ў стварэнні Беларускага дзяржаўнага універсітэта, нацыянальнага тэатра, рэспубліканскіх выдавецтваў, уваходзіў у склад камісіі па стварэнні Інстытута беларускай культуры. Абраны правадзейным членам Інбелкульта, рэарганізаванага ў кастрычніку 1928 г. у Акадэмію навук Беларусі, узначальваў літаратурна-мастацкую секцыю Навукова-тэрміналагічнай камісіі Народнага камісарыята асветы. У 1924-1925 гг. працаваў тэхнічным рэдактарам у Беларускім дзяржаўным выдавецтве. 10 чэрвеня 1925 г. Савет Народных Камісараў Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі (БССР) прысвоіў Янку Купалу — першаму з беларускіх пісьменнікаў — ганаровае званне народнага паэта Беларусі і таксама пастанавіў прызначыць паэту пажыццёвую пенсію і вызваліць ад пасад, якія той займаў, каб стварыць спрыяльныя ўмовы для творчай працы. З 1928 г. Я. Купала — правадзейны член Акадэміі навук Беларусі, з 1929 г. — Акадэміі навук Украіны.

У 1922 г. быў выдадзены зборнік «Спадчына», у які ўвайшлі вершы, напісаныя ў кастрычніку — снежні 1918 г. Назву гэтаму выданню даў аднайменны праграмны філасофска-патрыятычны верш. Усе творы тут знітаваны думкай пра лёс беларускай нацыі і чалавека на ключавым павароце гісторыі, паказаны ўвесь драматызм і трагізм рэвалюцыйных падзей, што прынеслі новыя выпрабаванні Бацькаўшчыне. У 1925 г. выйшаў зборнік «Безназоўнае», складзены пераважна з вершаў 1919-1924 гг. Тэма змешчанай у ім аднайменнай паэмы «Безназоўнае» — нацыянальнае дзяржаўнае будаўніцтва Беларусі, духоўнае самасцвярджэнне беларускага народа. У 1930 г. выдадзены зборнік вершаў Я. Купалы «Адцвітанне», у які галоўным чынам увайшлі творы, напісаныя да 1915 г. і ў 1918-1919 гг.

У трагікамедыі «Тутэйшыя», напісанай у 1922 г., прагучала ідэя нацыянальнай незалежнасці Беларусі як ад Захаду, так і ад Усходу, у вострай сатырычнай форме выкрываліся прыстасаванства і нацыянальны нігілізм.

З 2-й паловы 1920-х гг. Я. Купалу адкрыта пачалі абвінавачваць у так званай нацдэмаўшчыне. У маі 1930 г. у партыйным органе — газеце «Звязда» з’явіўся артыкул, дзе ён абвяшчаўся «ідэолагам буржуазнага нацыянал-адраджанізму». Родных паэта раскулачылі, ледзь не выслалі на Поўнач. Летам таго ж года Купалу выклікалі ў Дзяржаўнае палітычнае ўпраўленне (ДПУ), каб дапытаць у сфабрыкаванай справе «Саюза вызвалення Беларусі», прыпісаць яму кіраўніцтва гэтай міфічнай арганізацыяй. У лістападзе ізноў давялося даваць паказанні ў ДПУ. Паводзіў ён сябе падчас допытаў мужна і высакародна — гэта адзначалі нават следчыя, адхіляў усе абвінавачанні на адрас сябе і іншых. Праследаванне рэпрэсіўнымі органамі, цяжкі псіхалагічны стан прывялі да таго, што 20 лістапада 1930 г. Я. Купала спрабаваў скончыць жыццё самагубствам. У снежні 1930 г. у газеце «Звязда» быў апублікаваны так званы «пакаянны» ліст Я. Купалы, напісаны, на думку многіх даследчыкаў, пад дыктоўку, у якім паэт вымушаны быў прызнавацца ў «памылках» і «шкодных поглядах», абяцаў «аддаць усе свае сілы сацыялістычнаму будаўніцтву».

У наступны перыяд Купала выбіраўся членам Цэнтральнага Выканаўчага Камітэта БССР, дэпутатам Вярхоўнага Савета БССР і Мінскага гарсавета, быў членам рэдакцыйнай камісіі па падрыхтоўцы тэксту Канстытуцыі БССР, удзельнічаў у розных камітэтах і камісіях па ўшанаванні памяці і правядзенні юбілеяў класікаў рускай і нацыянальных літаратур, з’яўляўся дэлегатам літаратурных форумаў і з’ездаў, выступаў на шматлікіх літаратурных нарадах. У маі 1934 г. прыняты ў члены Саюза савецкіх пісьменнікаў. Стваралася ўражанне, нібыта Купала сапраўды прымае паўнавартасны ўдзел у грамадскім жыцці. Аднак з боку ўлады гэта было толькі прыкрыццём палітыкі духоўнага тэрору, якую праводзіў у адносінах да яго сталінскі рэжым.

У той час літаратурная актыўнасць Купалы рэзка зменшылася. Ажывілася яна толькі ў сярэдзіне 1930-х гг. (ляўкоўскі цыкл). Мастацкая ж вартасць паэм «Над ракою Арэсай» (1933 г.) і «Барысаў» (1934 г.), напісаных у рэчышчы «сацыялістычнага рэалізму», не адпавядала творчым магчымасцям паэта. У 1936 г. выдадзены зборнік вершаў і паэм «Песня будаўніцтву», дзе Купала паказвае працэс будаўніцтва новых форм жыцця. У 1937 г. выйшаў зборнік «Беларусі ардэнаноснай» — своеасаблівая анталогія творчасці паэта савецкага часу. Акрамя таго, у 1930-ыя гг. Купала пераклаў на беларускую мову паэму «Медны коннік» А. Пушкіна, паэмы і вершы Т. Шаўчэнкі.

У 1937 г. Я. Купала зноў аказаўся ў спісе чарговых ахвяраў рэпрэсій, аднак, хоць мясцовыя рэпрэсіўныя органы і звярталіся да вышэйшага кіраўніцтва па дазвол на яго арышт, такой санкцыі на атрымалі. Пры гэтым у студзені 1939 г. Я. Купала быў узнагароджаны ордэнам Леніна. У кастрычніку таго ж года разам з групай беларускіх пісьменнікаў удзельнічаў у рабоце Народнага сходу Заходняй Беларусі, які прыняў Дэкларацыю аб уключэнні Заходняй Беларусі ў склад БССР. У 1941 г. за зборнік «Ад сэрца», куды ўвайшлі паэма «Тарасова доля» — паэтызацыя жыццёвага лёсу ўкраінскага паэта Тараса Шаўчэнкі і вершы, напісаныя ў 1937-1939 гг., якія ўслаўлялі савецкую рэчаіснасць, Я. Купалу была прысуджана Дзяржаўная (Сталінская) прэмія СССР 1-й ступені.

У час Вялікай Айчыннай вайны паэт жыў у Маскве, потым у пасёлку Пячышчы каля Казані. У вершах і публіцыстычных выступленнях заклікаў да барацьбы з нямецкімі акупантамі, выказваў упэўненасць у перамозе над ворагам. Артыкулы з яго подпісам змяшчаліся ў газетах «Правда», «Известия», «Красная звезда» і інш. Купала быў членам прэзідыума Усеславянскага антыфашысцкага камітэта, удзельнічаў у грамадскіх мерапрыемствах, прысвечаных барацьбе з захопнікамі. У чэрвені 1942 г. Я. Купала прыехаў у Маскву для ўдзелу ва ўрачыстасцях з нагоды яго 60-годдзя. 28 чэрвеня ён трагічна загінуў (упаў у лесвічны пралёт з 10-га паверха) у гасцініцы «Масква» пры невысветленых абставінах.

У 1962 г. урна з прахам паэта перавезена ў Мінск і пахавана на Вайсковых могілках.

* * *

Янка Купала пражыў няпростае жыццё, поўнае цяжкасцей і выпрабаванняў. Аднак яго высокія якасці як чалавека, грамадзяніна і творцы: сумленнасць, высакароднасць, гуманізм, любоў да свайго народа і Айчыны, вернасць вызначальнай ідэі ўсёй яго творчасці — нацыянальнаму, сацыяльнаму і духоўнаму разняволенню людзей, раскрытай на высокім мастацкім узроўні, заставаліся нязменнымі і неаспрэчнымі з цягам часу. Беларускі пясняр стаіць ў шэрагу тых вялікіх мастакоў свету, якім дадзена глыбока спазнаць сутнасць свайго часу, народа, яго гісторыі і выказаць гэта ў яскравай, толькі ім уласцівай форме.

Нельга не пагадзіцца з наступнай ацэнкай беларускіх літаратуразнаўцаў: «Творчасць Янкі Купалы — летапіс жыцця беларускага народа, адбітак нацыянальнага характару, нацыянальнага светаразумення і паэтычнага светаўспрымання на пераломных гістарычных рубяжах 1-й паловы XX ст. Яна вызначаецца глыбокай народнасцю, мастацкай арыгінальнасцю, нацыянальнай адметнасцю».

Вельмі дакладным з’яўляецца і выказванне аб Янке Купалу рускага паэта А.Т. Твардоўскага: «Лірык па складу свайго цудоўнага таленту, пясняр Беларусі, які выявіў сэрца яе з незвычайнай сілай, ён усёй сваёй паэтычнай існасцю як бы сімвалізаваў творчую моц народа».

Можна сцвярджаць, што гучныя азначэнні, якія часта ўжываюць у адносінах да Купалы: вялікі пясняр беларускага народа, прарок нацыянальнага адраджэння і нават стваральнік нацыі з’яўляюцца цалкам дарэчнымі.

Янка Купала належыць да тых выдатных асоб, чые творы маюць вечную каштоўнасць, з’яўляюцца класічнымі для нацыянальнай і сусветнай культуры.

* * *

Дзейнасць Янкі Купалы, яго роля і значэнне ў нацыянальным духоўным адраджэнні беларусаў высока ацэнена нашчадкамі.

Створанае ім вывучае купалазнаўства — галіна беларускага літаратуразнаўства.

Творы песняра неаднаразова перавыдаваліся асобнымі выданнямі. Зборы твораў выходзілі ў 1925-1932 гг. (у 6 тамах, першы збор твораў у гісторыі беларускай літаратуры), 1928-1940 гг. (у 4 тамах), 1952-1954 гг. (у 6 тамах), 1961-1963 гг. (у 6 тамах), 1972-1976 гг. (у 7 тамах), 1995-2003 гг. (у 9 тамах).

Многія вершы і паэмы ўключаны ў школьныя праграмы.

У 1959-1965 гг. прысуджалася Літаратурная прэмія імя Купалы, з 1965 г. — Дзяржаўная прэмія Беларусі імя Купалы.

Працуюць Дзяржаўны літаратурны музей Янкі Купалы ў Мінску і чатыры яго філіялы: «Акопы» ў Лагойскім раёне, «Яхімоўшчына» ў Маладзечанскім раёне, Купалаўскія мемарыяльныя запаведнікі «Вязынка» ў Маладзечанскім раёне (дзе штогод праводзяцца купалаўскія святы паэзіі) і «Ляўкі» ў Аршанскім раёне.

Імем паэта названы Інстытут літаратуры Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі, Нацыянальны акадэмічны тэатр у Мінску, Гродзенскі універсітэт, пасёлак у Глускім, вёска ў Пухавіцкім раёнах, калгасы, бібліятэкі, школы, вуліцы ў многіх гарадах і населеных пунктах Беларусі.

Асоба Янкі Купалы знайшла значнае ўвасабленне ў мастацтве. Яму прысвечаны скульптурныя і жывапісныя работы, музычныя і кінематаграфічныя творы, вершы. Помнікі Янку Купалу пастаўлены ў Вязынцы, Акопах, Радашковічах, Ляўках, Мінску. На дамах, дзе ў розны час жыў Купала, — у Ляўках Аршанскага раёна, Вязынцы і Яхімоўшчыне Маладзечанскага раёна, вёсках Сенніца Мінскага раёна, Бяларучы Лагойскага раёна, Старая Беліца Сенненскага раёна, Косіна Лагойскага раёна, у гарадах Мар’ інай Горцы, Барысаве, Маладзечне, Капылі — устаноўлены мемарыяльныя дошкі. Шэраг твораў жывапісцаў, прысвечаных асобе і дзейнасці народнага паэта, сабраны ў альбоме «Янка Купала ў творчасці беларускіх мастакоў». Да юбілейных дат былі прымеркаваны мастацкія выстаўкі. У гонар 110-гадовага юбілею Я. Купалы выпускалася памятная манета. Кампазітарам В. Помазавым напісаны вакальна-сімфанічны твор «Янка Купала». Жыццю і творчасці паэта прысвечаны хранікальна-дакументальны фільм «А зязюля кукавала», тэлефільмы «Паклон мой народу за песні», «Ніколі я не паміраў», «Імша па Купалу».

Творы Янкі Купалы сталі крыніцай натхнення многіх кампазітараў. М. Чуркіным створана опера «Раскіданае гняздо». Па матывах паэмы «Магіла льва» напісаў оперу «Машэка» Р. Пукст, а Я. Глебаў — сімфанічную «Паэму-легенду». Ён жа на сюжэты «Кургана» і «Магілы льва» стварыў балеты «Выбранніца» і «Курган». І. Лучанок напісаў паэму-легенду «Гусляр» паводле Купалавага «Кургана», Г. Гарэлава — сімфанічную паэму «Бандароўна», Ю. Семяняка — музычную камедыю «Паўлінка». А. Мдзівані стварыў цыкл хораў, Л. Шлег — харавую паэму «Вяснянка» паводле паэмы «Яна і я». Оперу-прытчу «Песня пра долю» У. Мулявіна на словы Купалы выконваў ансамбль «Песняры». Вершы паэта паклалі на музыку М. Аладаў, М. Анцаў, А. Багатыроў, К. Галкоўскі, А. Грыневіч, М. Мацісон, С. Палонскі, А. Пашчанка, Р. Пукст, Л. Рагоўскі, А. Сакалоўскі, А. Туранкоў, У. Тэраўскі, Я. Цікоцкі, М. Чуркін, Л. Ямпольскі і інш.

Драматургічныя творы Янкі Купалы ставіліся ў шматлікіх тэатрах. Яго п’есы «Паўлінка», «Раскіданае гняздо», паэма «Магіла льва» экранізаваны.

Творчасць Янкі Купалы заслужыла сусветнае прызнанне — пра гэта сведчыць шырокі грамадскі рэзананс, які яна атрымала ў многіх краінах свету. Творы беларускага песняра перакладзены амаль на 100 замежных моў. Толькі верш «А хто там ідзе?» перакладзены на 82 мовы народаў свету, у тым ліку на найбольш распаўсюджаныя — англійскую, арабскую, італьянскую, кітайскую, нямецкую, рускую, французскую, хіндзі, японскую і іншыя.

Пра міжароднае ўшанаванне памяці паэта сведчаць купалаўскія мемарыяльныя знакі за межамі Беларусі. Помнік Купалу ўсталяваны ў Араў-парку ў Нью-Йорку, плануецца адкрыццё помніка ў Маскве. У Санкт-Пецярбургу, Смаленску, Кіславодску, пасёлку Пячышчы каля Казані, вёсцы Соф’ іна Раменскага раёна Маскоўскай вобласці (Расія), Вільнюсе (Літва), пасёлку Гаспра каля Ялты (Украіна) устаноўлены мемарыяльныя дошкі, прысвечаныя паэту. Імем Янкі Купалы былі названы судны Дунайскага і Волжскага параходстваў. Купалаўскія найменні атрымалі школа і вуліца ў Душанбе (Таджыкістан), бібліятэка ў Харкаве і вуліцы ў Кіеве і Запарожжы (Украіна), вуліцы ў Ташкенце (Узбекістан), Тбілісі (Грузія), Рызе (Латвія), Ніжнім Ноўгарадзе (Расія), Беластоку (Польшча) і інш. У Порту-Алегра (Бразілія) у 1932 г. імя Я. Купалы прысвоена бібліятэцы-чытальні.

У 1996 г. створаны Міжнародны фонд Янкі Купалы.

100-гадовы юбілей беларускага песняра паводле рашэння ЮНЕСКА адзначаўся ў міжнародным маштабе.

У 2007 г. у Рэспубліцы Беларусь на дзяржаўным узроўні адзначаецца 125-годдзе з дня нараджэння народнага паэта Янкі Купалы.

Спіс выкарыстаных крыніц

1. Багдановіч І., Саламевіч І. Купалазнаўства // Беларуская энцыклапедыя. У 18 т. Т. 9. Мінск:, 1999. С. 28-29.

2. Багдановіч І., Дапкюнас Ж. Купала Янка // Беларускія пісьменнікі: Біябібліягр. слоўн. У 6 т. Т. 3 / Ін-т літ. імя Я. Купалы АН Рэспублікі Беларусь, Беларус. Энцыкл.; Пад рэд. А.В. Мальдзіса. Мінск, 1994. С. 489-494

3. Васючэнка П. Драматургічная спадчына Янкі Купалы. Мінск, 1994.

4. Гніламёдаў У. Янка Купала. Мінск, 1995.

5. Кіпелі В. і З. Янка Купала і Якуб Колас на Захадзе: Бібліягр. Нью-Ёрк, 1985.

6. Колас Г. Карані міфаў: Жыццё і творчасць Янкі Купалы. Мінск, 1998.

7. Купала Я. Поўны збор твораў. У 9 т. Мінск, 1995-2003.

8. Лойка А. Як агонь, як вада… // Лойка А. Выбр. тв. Т. 1. Мінск, 1992.

9. Лойка А., Саламевіч І. Купала Янка // Беларуская энцыклапедыя. У 18 т. Т. 9. Мінск:, 1999. С. 25-28.

10. Платонаў Р. Лёсы. Мінск, 1998.

11. Платонаў Р. На крутым павароце. Мінск, 1999.

12. Пуцявінамі Янкі Купалы. Дакументы і матэрыялы. Мінск, 1981.

13. Рагойша В. Напісана рукой Купалы. Мінск, 1981.

14. Сачанка Б. Сняцца сны аб Беларусі… Мінск, 1990.

15. Янка Купала — публіцыст. Мінск, 1998.

16. Янка Купала ў творчасці мастакоў. Мінск, 1982.

17. Янка Купала: Энцыкл. давед. / БелСЭ. Мінск, 1986.