Latyfundium roskie ukształtowało się w połowie XVIII w. skutkiem małżeństwa Joachima Potockiego (zm. 1791) podczaszego litewskiego, znanego zwłaszcza z działalności politycznej w Konfederacji Barskiej. Joachim poślubił Teresę Sapieżankę h. Lis (zm. 1777) córkę i jedyną spadkobierczynię Józefa Sapiehy podskarbiego nadwornego litewskiego(zm. 1744) i Krystyny z Branickich (+1761) siostry hetmana wielkiego koronnego, Jana Klemensa Branickiego herbu Gryf (zm. 1771). Wkład majątkowy Joachima obejmował przede wszystkim dobra Murachwę w woj. bracławskim i starostwo trembowelskie w tym samym województwie. Teresa odziedziczyła po rodzicach ich dobra podlaskie Boćki, a także majętności w woj. brzeskim i nowogródzkim: Roś, Trościanicę, Lachowicze, Pratulin al. Hornów i Turów. Joachim i Teresa już jako małżonkowie dokupili do swych majętności Kruhel i Telatycze, dwa klucze w woj. brzeskim. Po bezpotomnej śmierci wuja, hetmana J. K. Branickiego, Teresa stała się jedną z głównych spadkobierczyń jego dóbr w Małopolscy i na Mazowszu (Branice i Ruszcza, kamienica w Krakowie, pałac w Warszawie), na Rusi (Tyczyn, Biliłówka), a zwłaszcza na Podlasiu (Białystok, Tykocin). Na wszystkich tych majętnościach (z wyjątkiem Biliłówki) miała jednak zapisane dożywocie wdowa po nim, Izabeli z Poniatowskich (zm. 1808). Co prawda uzyskali od wdowy zgodę na sprzedaż części majętności, ale na objęcie większości spadkobiercy musieli czekać do jej śmierci. Joachim i Teresa mieli dwie córki – Krystynę i Joannę, które wyszły za mąż za swych dalekich krewnych Potockich, synów Józefa Potockiego (zm. 1760), kasztelana lwowskiego i Pelagii, siostry tak znanych osobistości jak Ignacy i Stanisław Kostka Potoccy. Krystyna (zm.1789) poślubiła Franciszka Piotra Potockiego starostę szczerzeckiego, ostatniego posła Rzeczypospolitej do Wielkiej Porty (zm. 1826), a Joanna jego brata Jana Potockiego (+ 1802) starostę kaniowskiego. Nie zachowała się spuścizna archiwalna tej drugiej pary, ale majątek Franciszka Piotra i Krystyny Potockich ma do dziś dość bogata dokumentację we wspomnianym dalej Archiwum Roskim. Z podziału spadku po rodzicach Krystyny i Joanny i ich wuju Branickim i majętności (Buczacz i Monasterzyska na Rusi) po Józefie i Pelagii Potockich rodzicach ich mężów przypadły Potockim posiadłości uszczuplone przez sprzedaże, ale ciągle jeszcze stanowiące pokaźne latyfundium. Nie zachowały się źródła o losów schedy Joanny Potockiej, natomiast Krystyna posiadała dobra Roskie, Boćki, Tykocin, Biliłówkę, Turów. Jej synowie Feliks i Jan Alojzy Potoccy byli w XIX w. właścicielami tych majętności, a ich spadkobiercy utrzymali je (choć nie w całości) do początków XX w. Archiwum w obecnej postaci utworzone zostało w wieku XIX przez Potockich. Objęło także papiery akta odziedziczone przez Potockich po Sapiehach z Bociek i Branickich z Białegostoku. Drogą dziedziczenia przeszło na Branickich z Wilanowa, gdzie zostało umieszczone w okresie dwudziestolecia międzywojennego. Po II wojnie światowej, wraz z resztą archiwów wilanowskich weszło do zasobu AGAD w Warszawie. Zawartość: Dokumentacja archiwalna omawianego latyfundium obejmuje nie tylko akta z okresu należenia do Potockich, ale znacznie wcześniejsze materiały zgromadzone przez poprzednich właścicieli tych dóbr, zwłaszcza obfite materiały odnoszą się do Branickich Grafitów i ich przodków oraz ich majętności: dóbr tzw podgórskich w Małopolscy podlaskich z kluczem tykocińskim, wniesionym w posagu przez córkę Stefana Czarnieckiego. Z tych ostatnich dóbr wydzielono Białystok z przyległościami, główną rezydencje Branickich. Poważny wkład w fortunę Branickich dali ponadto Sapiehowie, a także inni krewni, w tym zwłaszcza Hlebowiczowie, Chodkiewiczowie, Lubomirscy. W zachowanych dokumentach przeważają materiały uważane przez twórców archiwów za najważniejsze, tj. dowody posiadania lub praw własności i posiadania dóbr ziemskich, sprawy spadkowe, procesy związane z naruszaniem tych praw i z walką o ich potwierdzenie. W ciągu XVIII w. rośnie zasób archiwaliów odnoszących się do gospodarki w dobrach i zarządzania nimi. Są to akta stanowiące dowody kontroli stanu majątków, funkcjonowania całego latyfundium zarządzanego przez różnych oficjalistów i poszczególnych komórek zarządu zajmujących się sprawami rolnymi, hodowlą zwierząt, gospodarka leśna, przetwórstwem rolnym, propinacją, handlem. Wydzieloną komórkę stanowiła administracja rezydencji pańskiej. Sporo miejsca zajmują w archiwum sprawy ludności zamieszkującej w latyfundium, dochodów czerpanych z ich pracy i funkcjonowania ich samorządów, nie tylko poddanych, ale też ludności wolnej, wymaganych od niej świadczeń na rzecz dworu i konfliktów, jakie w związku z tym powstawały oraz roli samorządów miejskich. W obrębie latyfundium istniały ponadto instytucje wyznaniowe, kościoły i klasztory chrześcijańskie oraz gminy wyznaniowe żydowskie. Obdarzone one były pewnym zakresem autonomii, ale w znacznym stopniu pozostawały w zależności od dworu. Część z akt wytworzonych przez nie znajduje się obecnie w archiwum właścicieli dóbr. Osobna kategorie materiałów stanowią papiery osobiste i rodzinne, prawie wyłącznie właścicieli dóbr, choć czasem występują też dokumenty związanych z nimi oficjalistów. Na szczególną uwagę zasługują akta wytworzone przy sprawowaniu urzędów lub funkcji publicznych i różnych form mecenatu w życiu kulturalnym latyfundium. Za materiały pomocnicze, potrzebne w życiu publicznym uznać należy dokumentację o charakterze informacyjnym np. silva rerum, gazetki pisane i tp. Znaczny odsetek stanowi ponadto zbiór korespondencji ukazujący życie tych ludzi, ich sprawy osobiste i rodzinne, działalność na forum publicznym, zainteresowania i mecenat kulturalny, kontakty z ludnością zamieszkującą ich dobra. Archiwum to dzieli się na kilka działów. Korespondencja z XVII - XIX wieku, przede wszystkim Sapiehów, Branickich z Białegostoku i Potockich, także nieco listów do Jana Kazimierza Biegańskiego starosty starodubowskiego i Szymona Łabęckiego starosty rohatyńskiego. Akta osobisto - rodzinne i majątkowo prawne z XIV - XX w. tych samych rodzin co wymienione uprzednio, a także Słuszków. Zawiera materiały zarówno do dóbr prywatnych jak i królewszczyzn. Akta charakteru publicznego z XVII - XVIII w. Między inymi spuścizna po Józefie Weyssenhoffie pośle inflanckim z informacjami do Sejmu Wielkiego, akta dotyczące parlamentaryzmu, skarbowości, dyplomacji, a także publicystyka, gazetki pisane, teksty literackie. Militaria z XVII - XVIII w. Akta jednostek wojskowych dowodzonych przez Sapiehów i Branickich, cenne akta z kancelarii wojskowej Jana Klemensa Branickiego, hetman wielkiego koronnego, akta wojsk nadwornych Branickich. Archiwum Ordynacji Roskiej, Część ekonomiczna z XVII - XIX w. akta gospodarczo administracyjne dóbr Sapiehów, Branickich i Potockich.
Archiwum to dzieli się na kilka działów. Korespondencja z XVII - XIX wieku, przede wszystkim Sapiehów, Branickich z Białegostoku i Potockich, także nieco listów do Jana Kazimierza Biegańskiego starosty starodubowskiego i Szymona Łabęckiego starosty rohatyńskiego. Akta osobisto - rodzinne i majątkowo prawne z XIV - XX w. tych samych rodzin co wymienione uprzednio, a także Słuszków. Zawiera materiały zarówno do dóbr prywatnych jak i królewszczyzn. Akta charakteru publicznego z XVII - XVIII w. Między inymi spuścizna po Józefie Weyssenhoffie pośle inflanckim z informacjami do Sejmu Wielkiego, akta dotyczące parlamentaryzmu, skarbowości, dyplomacji, a także publicystyka, gazetki pisane, teksty literackie. Militaria z XVII - XVIII w. Akta jednostek wojskowych dowodzonych przez Sapiehów i Branickich, cenne akta z kancelarii wojskowej Jana Klemensa Branickiego, hetman wielkiego koronnego, akta wojsk nadwornych Branickich. Archiwum Ordynacji Roskiej, Część ekonomiczna z XVII - XIX w. akta gospodarczo administracyjne dóbr Sapiehów, Branickich i Potockich.
Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie. Informator o zasobie archiwalnym. Warszawa 2008
Zespół w toku opracowania
Listy różnych osób do Sapiehów, głównie do Józefa Sapiehy podskarbiego nadwornego litewskiego, do Branickich, przeważnie do Jana Klemensa Branickiego hetmana wielkiego koronnego, oraz do Potockich, zwłaszcza do Franciszka Piotra Potockiego starosty szczerzeckiego. W tym spora grupa korespondencji oficjalistów w służbie tych rodów i nieco listów do osób tylko pośrednio z nimi związanych, jak Kazimierz Biegański starosta starodubowski i Szymon Łabęcki starosta rohatyński.
Inwentarz książkowy.
Korespondencja, głównie Potockich, zwłaszcza listy do Stefana Potockiego z Rosi (zm. 1910), do jego ojca Hermana i dziadka Jana Aleksandra Potockich. Ponadto kopiariusze korespondencji Józefa Potockiego hetmana wielkiego koronnego z lat 1736-1738 i Jana Ksawerego Branickiego hetmana wielkiego koronnego z lat 1753-1771. Drobne fragmenty korespondencji innych osób.
Inwentarz książkowy.
Sumariusze archiwalne czerejskiej linii Sapiehów (XVII w.), akta Józefa Sapiehy i jego żony, Krystyny z Branickich z Bociek i niewielkie szczątki akt innych Sapiehów. Sumariusze archiwalne Branickich z Białegostoku, ich akta osobowe i rodzinne, a także majątkowe dotyczące posiadłości w Małopolsce, na Podlasiu i na Litwie (Tykocin, Choroszcz, Białystok, Branice i inne), głównie z okresu Jana Klemensa Branickiego i jego żony Izabelli z Poniatowskich. Sumariusze archiwalne Potockich i akta ich posiadłości, głównie Rosi, od XVI w., w większości z XVIII i XIX w. Akta niektórych kościołów i klasztorów na terenie tych dóbr. Fragmenty archiwów innych rodzin, zwłaszcza Słuszków i część spuścizny Ignacego Kaplicy Milewskiego (dokumenty pergaminowe z XIV i XV w. dla dóbr Rozprza i innych). A królewszczyzn, które były w posiadaniu wymienionych rodów w XVII i XVIII w., zwłaszcza starostwa bielskiego, knyszyńskiego, kaniowskiego.
Inwentarz książkowy.
Częściowo oryginały akt powstałych w związku z działalnością twórców archiwum, częściowo bliskoczesne kopie różnych materiałów, sporządzone prawdopodobnie dla nich w celach informacyjnych. W tym dokumentacja poselstwa do Porty, odprawionego w latach 1789-1792 przez F.P. Potockiego starostę szczerzeckiego, zbiór materiałów, do Sejmu Wielkiego, zebrany przez Józefa Weyssenhoffa, posła inflanckiego, księga protokołów konferencji między deputacją Stanów Rzeczypospolitej z ministrem pruskim Bucholtzem (w VIII-IX 1793 r.), różne luźne akta dotyczące działalności sejmów i sejmików, skarbowości (np. Porachowanie dymów w ziemi bielskiej, 1768, Taryfa solna ziemi czerskiej, 1749), kopie korespondencji o charakterze publicznym, publicystyka, gazetki pisane, a ponadto wypisy z literatury, głównie klasycznej, Większość materiałów z XVIII w.
Akta chorągwi petyhorskiej szefostwa Franciszka J. Sapiehy, potem jego syna Józefa podskarbiego nadwornego litewskiego oraz fragmenty akt innych jednostek wojsk litewskich. W większości akta z kancelarii wojskowej Jana Klemensa Branickiego kolejno jako generała artylerii koronnej, hetmana polnego i wielkiego koronnego, odnoszące się do całości wojsk komputowych koronnych oraz do niektórych jednostek autoramentu polskiego i cudzoziemskiego, a także do garnizonów, cekhauzów, milicji wojskowej i milicji ordynacji ostrogskiej. Ponadto niektóre akta wojsk nadwornych Branickich.
Akta gospodarczo-administracyjne dóbr Sapiehów, Branickich i Potockich, przede wszystkim Bociek i Rosi, ponadto Białegostoku, Choroszczy, Tykocina, Trościanicy, Murachwy, Buczacza, Pratulina, Słaboszewic, Wiązowny, Mińska (Mazowieckiego) i inne.: inwentarze, rewizje, kontrakty, rachunki, dyspozycje i raporty, korespondencja oficjalistów.
Spis