Фонд НИАБ 1
Zaso’b Archiwum Radziwi??o’w w Nies’wiez.u wyja;tkowo sie;ga XV w., liczniejsze akta pochodza; z XVI w., g?o’wny jednak zra;b tego archiwum tworza; akta siedemnasto-, osiemnasto- i dziewie;tnastowieczne. Cia;g?e dzia?y rodzinne sta?y sie; przyczyna; ma?ej stabilnos’ci zasobu archiwum. Dzielono je, przenoszono do nowych os’rodko’w. W XVI w. kaz.da z linii radziwi??owskich posiada?a juz. w?asne archiwum, z czasem prawdopodobnie ca?a; siatke; archiwo’w. Przechodzi?y one skomplikowane dzieje, analogiczne do loso’w rodu. By?y dzielone pomie;dzy cz?onko’w rodu przy podziale do’br, wy?a;czano z nich akta do’br sprzedawanych. Jednoczes’nie nap?ywa?y do nich akta innych rodzin przy okazji zwia;zko’w ma?z.en’skich, dziedziczenia czy zakupu nowych do’br.
Za Karola Stanis?awa Radziwi??a „Panie Kochanku” (1734-1790) archiwum by?o kilkakrotnie przewoz.one z miejsca na miejsce. W latach 1764-1768 by?o sk?adowane w Z.o’?kwi, Preszowie, Pradze i Drez’nie. Ponownie zosta?o wywiezione za granice Rzeczypospolitej w 1769 r. W 1772 i 1792 r. Nies’wiez. by? grabiony przez wojska rosyjskie. Kolejne lata to kle;ska Rzeczypospolitej, kampania napoleon’ska, przewoz.enie archiwum z miejsca na miejsce (na prze?omie XVIII i XIX w. by?o kolejno w Krakowie, Warszawie i Nieborowie), kolejna grabiez. Nies’wiez.a na prze?omie 1812 i 1813 r. przez wojska rosyjskie, brak w tym okresie fachowej opieki, spowodowa?o, z.e archiwum znajdowa?o sie; w op?akanym stanie.
W okresie dzia?alnos’ci Komisji i Prokuratorii Poradziwi??owskiej Masy archiwum zosta?o przewiezione do Wilna, do dyspozycji przewodnicza;cego Komisji Miko?aja Malinowskiego (1799-1865), i tam pozosta?o przez d?uz.szy czas, co po?a;czone by?o ze znacznym przemieszczeniem, a nawet ubytkami w zasobie. Wtedy niekto’re cenne archiwalia przesz?y do innych zbioro’w m.in. diariusze sejmowe do Biblioteki Raczyn’skich w Poznaniu (obecna nazwa: Miejska Biblioteka Publiczna im. Edwarda Raczyn’skiego) i Biblioteki Ko’rnickiej (obecna nazwa: Biblioteka Ko’rnicka Polskiej Akademii Nauk). Wczes’niej zapewne diariusze trafi?y do Bibliotek w Petersburgu, czy do zbioro’w prywatnych.
Powyz.sze koleje losu archiwum w po?a;czeniu z brakiem w tym okresie nalez.ytego nadzoru nad zasobem, spowodowa?y, z.e Archiwum Radziwi??o’w by?o w op?akanym stanie: „wielka; cze;s’c’ najciekawszych dokumento’w porozcia;gano w ro’z.nych czasach, a skoros’my zabrali reszte;, znajdowa?a sie; ona w najwie;kszem zamieszaniu […]. Trzeba by?o d?ugiego lat szeregu (ponad 30.) i pracy umieje;tnej, aby archiwum przyprowadzic’ do porza;dku” . Z tego stanu archiwum doprowadzili do wzorowego stanu uporza;dkowania kolejno Romuald Symonowicz i Micha? Szyszko Bohusz (1811-1877).
Najpierw uporza;dkowano cze;s’c’ wittgensteinowska; a w latach 60. XIX w. Symonowicz i Szyszko Bohusz przysta;pili do skrupulatnego uporza;dkowania cze;s’ci radziwi??owskiej. Mys’la; przewodnia; tej inwentaryzacji mia?o byc’ oddzielenie „archiwum historycznego od administracyjnego”. Zrywaja;c z zastanym niewa;tpliwie staropolskim uk?adem fascyku?owym i ugrupowaniem archiwalio’w wynikaja;cych z ich proweniencji, dokonali podzia?u ca?os’ci materia?o’w na dzia?y wg kryterio’w formalnych (np. po’z’niejsze dzia?y; AR Dz. I: „Dokumenty pergaminowe”, AR Dzia?y III-V korespondencja, AR Dz. VI: „Diariusze”, AR Dz. XXV: „Inwentarze do’br”, AR Dz. XXXIV: „Gazetki pisane”), ba;dz’ rzeczowych (np. po’z’niejsze dzia?y; AR Dz. VII: „Akta wojskowe”, AR Dz. VIII: „Akta dotycza;ce duchowien’stwa”, AR Dz. XVIII: „Akta posiad?os’ci miejskich Radziwi??o’w”) i niekiedy tez. proweniencyjne (np. po’z’niejszy dzia?; AR Dz. XII: „Archiwum z Berlina przywiezione”).
Pierwotnie diariusze by?y opisane w latach 1862-1872 przez Szyszko Bohusza razem z dzia?em zwanym w tym czasie: „Dokumenty publiczne” lub „Akta publiczne” w kto’rym znajdowa?y sie; orygina?y akt dotycza;cych dzia?alnos’ci publicznej Radziwi??o’w i ich krewnych (Kiszko’w, Po?ubin’skich, Przebendowskich, Sapieho’w i in.) z XVI – XVIII w., fragment akt z archiwum Wielkiego Ksie;stwa Litewskiego z okresu XV-XVIII w. — akta oryginalne, ale w wie;kszos’ci (90%) kopie bliskoczesne, ro’z.nych dokumento’w z.ycia publicznego od po?. XVI w. do po?. XIX w.: sprawy sejmo’w, sejmiko’w, akta wojskowe, dyplomatyczne, publicystyka, re;kopisy typu silva rerum. W dziale znajduja; sie; tez.: dyplomy i przywileje, pisane gazety, genealogie, indulgencje (odpusty), bulle papieskie, instrukcje sejmikowe i kro’lewskie, listy: monarcho’w, dygnitarzy, przypowiednie, zapowiednie, zare;czne i z.elazne, manifesty, memoria?y, mowy sejmowe, napisy nagrobne, ordynanse hetman’skie, panegiryki, paszkwile, petycje, pies’ni i wiersze, pisma satyryczne i polemiczne, mowy publiczne i prywatne, paszporty, pozwy i dekrety sa;dowe, projekty reform pan’stwowych, reskrypty kro’lewskie, roty przysia;g, testamenty, traktaty i umowy pokojowe, uniwersa?y itp. W inwentarzu Szyszko Bohusz diariusze sejmowe umieszcza? w uk?adzie chronologicznie razem z aktami luz’nymi i ksie;gami typu Silva rerum, przy czym nadawa? im odre;bne sygnatury od sygn. „D. I” . Podobnie sygnowa? diariusze sejmowe Boles?aw Taurogin’ski w inwentarzu dzia?u AR Dz. II: „Dokumenty historyczne”.
Wydaje sie;, iz. od samego pocza;tku wydzielenia dzia?u zawieraja;cego dokumenty historyczne, diariusze traktowano jako odre;bna; ca?os’c’, gdyz. w corocznym sprawozdaniu „Wiadomos’c’ o stanie Archiwum Nies’wieskiego” z 11 XI 1860 r. Szyszko Bohusza w cze;s’ci I: „Akta u?oz.one i zrejestrowane” pod pozycja; 3 wymienia: „Diariusze sejmowe – ksia;g 33” . Wilen’ska Komisja Archeograficzna podaje, z.e w 1867 r. by?y 30 sztuki ksia;g diariuszy sejmowych . Eugeniusz Barwin’ski w 1908 r., a za nim Edward Chwalewik w 1927 r. podaje, z.e w o’wczesnym IV „kompleksie” znajduje sie; 31 tomo’w diariuszy sejmowych , a Boles?aw Taurogin’ski doliczy? sie; 27 diariuszy sejmowych . Wydaje sie;, iz. powyz.sze ro’z.nice ilos’ci sztuk wynikaja; ze sposobu liczenia diariuszy, a nie z dalszego ubytku tychz.e z wyja;tkiem diariusza sejmu zwyczajnego w Warszawie 30 IX-31 X 1754 r. (sygn.: II-75) , kto’ry zagina;? najprawdopodobniej w czasie II wojny s’wiatowej.
Jeden z kolejnych kustoszy archiwum Antoni Iwanowski po g?e;bokiej analizie zawartos’ci archiwum, jeszcze przed I wojna; s’wiatowa; dokona? nowego, bardziej logicznego i przejrzystego podzia?u na dzia?y. Archiwum Radziwi??o’w w Nies’wiez.u podzieli? na 35 dzia?o’w, w tym wydzieli? Dz. VI: „Diariusze” i do dzia?u w?a;czy? poza diariuszami sejmowymi, jak sam pisze: „osobiste pamie;tniki ks. Radziwi??o’w” i „dzienniki i notatki ro’z.nych oso’b”.
W czasie ewakuacji Archiwum Radziwi??o’w z Nies’wiez.a w g?a;b Rosji ca?os’c’ dzia?u znalaz?a sie; w dwo’ch pakach. „Zawartos’c’ paki N 49 […] diariusze sejmowe ze znakami II 48-79 […] Dziennik X. Micha?a Ryben’ki 4 tomy, fragmenty dzienniko’w” a paki „N 95 (pod pozycja; 5) „dziennik Micha?a Kazimierza Ryben’ki” . Paka nr 49 trafi?a we wrzes’niu 1915 r. do Bia?ej Cerkwi, a nr 95 do Min’ska Bia?oruskiego . Po I wojnie s’wiatowej, cze;s’c’ historyczna Archiwum Radziwi??o’w z Nies’wiez.a do kto’rej bez wa;tpienia nalez.a? dzia? VI: „Diariusze” zosta?a przewieziona do Warszawy i umieszczono w Miejskim Muzeum Pedagogicznym przy ul Jezuickiej 4, gdzie pozostawa?a do 1922 r., naste;pnie archiwum przewieziono do pa?acu Janusza Franciszka Radziwi??a (1880-1967) w Warszawie na ul. Bielan’ska; 14, gdzie lez.a?o w skrzyniach. W listopadzie 1929 r. Archiwum Radziwi??o’w umieszczono w domu przy ul. Marsza?kowskiej 113 m. 2, gdzie jego zaso’b by? udoste;pniany historykom do II wojny s’wiatowej i w miare; moz.liwos’ci, tez. w czasie wojny. Po licznych perypetiach w czasie II wojnie s’wiatowej w 1946 r. trafi?o do Archiwum G?o’wnego Akta Dawnych w Warszawie.
Dzia? VI: „Diariusze” Archiwum Warszawskiego Radziwi??o’w zawiera 40 j.a. o sygnaturach:
Z lewej strony podano, pod kto’rymi cytowane sa; j.a. z tegoz. dzia?u, i tak rzymska II odnosi sie; niewa;tpliwie do obecnego dzia?u AR Dz. II: „Dokumenty historyczne”, w kto’rego sk?ad wchodzi?y w XIX i na pocza;tku XX w. diariusze sejmowe, cyfry arabskie od 48 do 80 (przekres’lone 18-48) oznacza?y pierwotnie pozycje w: „Szafa No 2” w Archiwum Radziwi??o’w w Nies’wiez.u. Diariusze do?a;czone do dzia?u w AGAD z innych dzia?o’w niz. AR Dz. II, dosta?y sygnatury ?amane przez ma?e: „a”. Sygnatury: nr II-81 i nr II-82 zosta?y nadane przez analogie;, juz. w AGAD. Numeracja pozycji w spisie sumarycznym diariuszy przy dawnych sygnaturach o tyle jest istotna, iz. pod pozycja; nr 36 i 37 znajdowa?y sie; pud?a z aktami luz’nymi. Obecnie ca?os’c’ akt luz’nych cytuje sie; w literaturze jako „Pud?o nr 36” lub cze;s’ciej „nr 36”, gdyz. w nieokres’lonym bliz.ej czasie akta luz’ne z pud?a nr 36 i 37 po?a;czono w jedno i nadano mu zbiorczy nr 36. By nie burzyc’ utrwalonego przez tradycje; porza;dku pozycje inwentarzowe nr 36-40, be;da; mia?y dos’c’ specyficzne sygnatury.
Wed?ug numeracji ksia;g.
Zespo’? nie jest zmikrofilmowany.
Prawa w?asnos’ci nalez.a; do Skarbu Pan’stwa. Reprodukowanie jest moz.liwe po uzyskaniu zgody Archiwum G?o’wnego Akt Dawnych. W tych sprawach nalez.y kontaktowac’ sie; z Kierownikiem oddzia?u informacji i udoste;pniania AGAD.
AGAD, AR VI
Ze wzgle;du na niezwykle cze;ste wykorzystywanie akt przez badaczy, a takz.e wydanie niekto’rych z nich drukiem, pozostawiono stare sygnatury a zawartos’c’ obecnego pud?a nr 36 (kto’re zawiera materia?y archiwalne z wczes’niejszego pud?a nr: 36 i 37), rozpisano na poszczego’lne cze;s’ci. Z kaz.dej z nich utworzono oddzielna; j.a.
W chwili przysta;pienia do opracowania dzia?u AGAD dysponowa? spisem dzia?u, ograniczonym do tytu?o’w przepisanych z grzbieto’w ok?adek ksia;g.
Po dok?adnym zregestrowaniu ksia;g w dziale, autor inwentarza przyja;? naste;puja;cy schemat opisu j.a.: nr kolejny jednostki, miejsce na ewentualny numer mikrofilmu, tytu? (kro’tki regestr wszystkich diariuszy sejmowych w ksie;dze i ogo’lny opis kopii pism publicznych wyste;puja;cych w tejz.e), tres’c’ (szczego’?owe regestry diariuszy i waz.niejszych cze;s’ci sk?adowych ksie;gi lub j.a. z adnotacja; o ewentualnych kopiach czy kolejnych egzemplarzach poszczego’lnych diariuszy lub dokumento’w w Archiwum Warszawskim Radziwi??o’w z odsy?aczami do j.a. i wydawnictw z’ro’d?owych), je;zyk, strony (w polu strony lub karty, autor nie zmienia? paginacji lub foliacji), opis zewne;trzny (ksie;gi lub pliki), forma (orygina? czy kopia), dawne sygnatury, uwagi (w polu tym autor umies’ci? informacje o numerze kolejnym diariusza lub regestru dokumentu w inwentarzu AR Dz. II, najpierw z egzemplarza z Oddzia?u III a w naste;pnej kolejnos’ci z egzemplarza z Pracowni Naukowej, i informacje dodatkowe m.in. wydawnictwach z’ro’d?owych i literaturze przedmiotu).
Inwentarz zaopatrzony zosta? w indeks osobowy i geograficzny, w kto’rym has?a uzupe?niono danymi u?atwiaja;cymi identyfikacje. Wste;p do inwentarza zosta? napisany wed?ug wytycznych z podre;cznika Archiwistyka.
Opracowa? Rafa? Jankowski
W dzia?ach: AR Dz. II i AR Dz. II ks. pozosta?o kilkanas’cie diariuszy lub ich fragmento’w, gdyz. przy wy?a;czaniu z dzia?u II brak by?o konsekwencji.
Oto one w uk?adzie chronologicznym:
1. Fragment diariusza sejmu zwyczajnego w Warszawie 12 II-27 III 1615 r., AR Dz. II, nr 625a, s. 1-27
2. Fragmenty diariuszy sejmu nadzwyczajnego w Toruniu 10 XI-29 XI 1626 r. (do 27 XI), AR Dz. II ks.: nr 1, s. 256-269 i nr 13, s. 270-281
3. Fragment diariusza sejmu zwyczajnego w Warszawie 25 X-7 XII 1646 r. (do 10 XII), AR Dz. II ks., nr 15, s. 410-425
4. Fragment diariusza sejmu konwokacyjnego w Warszawie 16 VII-1 VIII 1648 r., AR Dz. II ks., nr 10, s. 279v-292
5. Diariusz sejmu koronacyjnego w Warszawie 19 I-14 II 1649 r. (od 12 I), AR Dz. II ks., nr 14, s. 494-540
6. Diariusz sejmu nadzwyczajnego w Warszawie 18 V-30 VI 1672 r. (1 VI-8 VII), AR Dz. II ks., nr 22, s. 844-888 i 889-904
7. Diariusz sejmu zwyczajnego w Warszawie 27 I-21 III 1683 r., AR Dz. II, nr 1719, s. 1-55
8. Diariusz sejmu koronacyjnego w Krakowie 17 IX-1 X 1697 r., AR Dz. II ks., nr 35, s. 776-809
9. Fragment diariusza sejmu zwyczajnego w Warszawie z limity 22 XII 1701-6 II 1702 r., AR Dz. II, nr 1937, s. 1-4
10. Fragment diariusza sejmu nadzwyczajnego w Warszawie 5 IV-19 IV 1712 r., AR Dz. II ks., nr 45, s. 57-59
11. Diariusz sejmu nadzwyczajnego w Grodnie 2 X-14 X 1730 r. (do 16 X), AR Dz. II, nr 2465, s. 1-13
12. Diariusze sejmu zwyczajnego w Warszawie 4-7 X 1762 r., AR Dz. II: nr 2860, s. 1-19 i nr 2861, s. 1-21
13. Fragmenty diariuszy sejmu nadzwyczajnego „Delegacyjnego” w Warszawie pod we;z?em konfederacji generalnej zawia;zanej 16 IV, obradowa? z przerwami od 19 IV 1773-11 IV 1775 r. (od 18 IV), AR Dz. II: nr 3045, s. 1-4, nr 3048, s. 1-7 i nr 3055, s. 1-57
14. Fragmenty diariuszy sejmu zwyczajnego w Warszawie 5 X-14 XI 1778 r., AR Dz. II: nr 3128, s. 1-8 i nr 3130, s. 1-8
15. Fragment diariusza sejmu zwyczajnego w Warszawie „Czteroletniego” albo „Wielkiego” pod we;z?em konfederacji Obojga Narodo’w, obradowa? od 6 X 1788 do 29 V 1792 r., AR Dz. II, nr 3191, s. 1-4
16. Fragment diariusza sejmu nadzwyczajnego w Grodnie 21 VI-23 XI 1793 r., AR Dz. II, nr 3223, s. 1-4 („Sessya seymowa dnia 18 8-bris 1793 w Grodnie”)
17. Fragmenty diariuszy sejmowych bez daty, AR Dz. II, nr 3233, s. 1-335
Na koniec nalez.y dodac’, iz. w dziale: AR Dz. II suplement, takz.e znajduje sie; kilkanas’cie, g?o’wnie fragmento’w diariuszy sejmowych.
Powyz.sze uwagi odnosza; sie;, tez. do pamie;tniko’w prywatnych. W AGAD znajduje sie; m.in. jedna z kopii Pamie;tnika (Memoriale) Albrychta Stanis?awa Radziwi??a (1593-1656), kanclerza wielkiego litewskiego z lat 1632-1656 i fragment Diariusza prywatnego Bogus?awa Radziwi??a (1620-1669), koniuszego litewskiego i generalnego gubernatora Prus Ksia;z.e;cych z okresu od 1 paz’dziernika 1661 do 31 sierpien’ 1666 r.
Inwentarz kartkowy do suplementu, opr. W. Mikulski, W. Soko?owski [b/ d.]