Фонд НИАБ 2
Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie. Warszawa
Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie
Warszawa
- Irena Sułkowska-Kurasiowa i Maria Woźniakowa
- 1973
- HWs
2004 AGAD. All rights reserved.
Księgi wpisów oraz księgi dekretów prowadzone przez kancelarię królewską, począwszy od połowy XV w. Z biegiem lat wyodrębniły się osobne serie ksiąg: Księgi Poselstw (przełom XV i XV w.), Księgi Pieczętne (połowa XVII w.), Księgi Kanclerskie (połowa XVIII w.). Po 1526 r. do Metryki Koronnej zostały wcielone księgi wpisów prowadzone w kancelarii książąt mazowieckich (Metryka Mazowiecka), po inkorporacji w 1569 r. Wołynia, Kijowszczyzny i Bracławszczyzny do Korony dla tych obszarów zaczęto prowadzić w kancelarii koronnej nową serię ksiąg (Metryka Ruska lub Wołyńska), kontynuowaną do 1673 r. W kancelarii koronnej, począwszy od roku 1564 składano jeden egzemplarz lustracji dóbr królewskich.
Księgi Metryki Koronnej podzielona na dwa zasadnicze typy: księgi wpisów (1.) oraz księgi dekretów (2.):
1.1. Księgi Wpisów
1.2. Księgi Poselstw
1.3. Księgi Pieczętne
1.4. Księgi Spraw Publicznych (Kanclerskie) Metryki Koronnej, 1735 — 1794
1.5. Księgi spraw ruskich (wołyńskich) Metryki Koronnej (Metryka Ruska lub Wołyńska), 1569 — 1673
1.6. Księgi wpisów kancelarii mazowieckiej (Metryka Mazowiecka), 1414-1526
2.1. Księgi Sądów: Asesorskiego, Relacyjnego i Sejmowego [1521] 1591 — 1744 [1795]
2.2. Księgi Sądu Referendarskiego, 1582, 1591 — 1794.
Księgi Wpisów
Zespół jest udostępniony w całości na mikrofilmach.
Prawa własności należą do Skarbu Państwa. Reprodukowanie jest możliwe po uzyskaniu zgody Archiwum Głównego Akt Dawnych. W tych sprawach należy kontaktować się z Kierownikiem oddziału informacji i udostępniania AGAD.
AGAD, MK
Opracowały Irena Sułkowska-Kurasiowa i Maria Woźniakowa
Najwcześniejsza, podstawowa, a przez kilkadziesiąt lat jedyna seria ksiąg kancelarii królewskiej, stąd przyjęło się na jej określenie używać tytułu całego zespołu — Metryka Koronna.
Do ksiąg tej serii wpisywano treść wystawianych przez kancelarię królewską dokumentów w całości, pomijając jedynie lub skracając części protokołu (intytulację i publikację) i eschatokołu (korroboracja, datacjęi ewentualnie formułę światków oraz inne formuły końcowe typu datum per manus i relację), w nielicznych przypadkach wpisywano do ksiąg tylko regest wystawionego dokumentu, miało to miejsce przy wnoszeniu do ksiąg kilku naraz dokumentów o zbliżonej treści i identycznym formularzu.
W swym założeniu Księgi Wpisów były przeznaczone do pozostawiania wystawionych przez kancelarię królewską dokumentów. Badania przeprowadzone dla XV w. wykazały, że około połowy dokumentów królewskich opuszczało kancelarię bez pozostawienia śladu w Księgach Wpisu. Nie przeprowadzono szczegółowych badań w tym zakresie dla czasów późniejszych, lecz istnieją podstawy, by sądzić, że również w latach następnych nie wszystkie dokumenty wpisywano do ksiąg, choć prawdopodobnie liczba pominiętych dokumentów zmalała.
Listy królewskie nie były zasadniczo do ksiąg wpisów wnoszone.
Zawartość treściowa ksiąg wpisów pokrywa się z zakresem kompetencji kancelarii królewskiej. Są to wpisy nadań królewskich wszelkiego rodzaju lub ich potwierdzeń, nominacji na urzędy, potwierdzeń transakcji dokonanych pomiędzy szlachtą (sprzedaż i zamiana dóbr, zabezpieczenie posagu, zobowiązania dłużne). Mniej liczne z natury rzeczy są wpisy o charakterze ogólnopaństwowym (zwołania sejmów i sejmików, uchwały sejmowe, ogłoszenia wici). Od końca w. XVI liczba transakcji szlachty zeznanych przed aktami Metryki wzrasta. Występuje od tego czasu rozróżnienie terminologiczne: wpisy nadań królewskich i ich potwierdzeń określa się jako «regestrum privlegiorum», natomiast wpisy zeznań i zapisów osób prywatnych — jako «regestrum inscriptionum et recognitionum».
W XVII i XVIII w . te właśnie zapisy i zeznania prywatne stanowią przeważną zawartość treściową tej serii, są one zwłaszcza liczne w księgach prowadzonych przez podkanclerzego.
Zasadniczy podział Ksiąg Wpisów, występujący przez cały okres ich istnienia polega na wyodrębnieniu wpisów dokumentów wystawionych z relacją kanclerza — od tych, które noszą relację podkanclerzego. Pierwsze z nich tworzą księgi kanclerskie (kancelarii większej), drugie — księgi podkanclerskie (kancelarii mniejszej). Jest to podział czysto formalny, nie pociągający rozdziału kompetencji. Ten sam zakres spraw załatwiały obie kancelarie królewskie, ten sam więc rodzaj wpisów zawierają tak księgi kanclerskie, jak i podkanclerskie. Mimo tego podziału na dwie kancelarie, w niektórych okresach czasu (XV w. oraz druga poł. XVII — pierwsza poł. XVIII w.) część ksiąg buła prowadzona wspólnie przez obu szefów kancelarii królewskiej.
W drugiej poł. XV w. i w pierwszej poł. XVI w. występują sporadycznie księgi lub składki w księgach prowadzone przez wielkiego sekretarza. Zdarzało się to w czasie, gdy zastępował on szefów kancelarii.
Posiadamy obecnie 72 księgi kanclerskie z lat 1447-1688, 102 księgi podkanclerskie z lat 1449-1681 oraz 7 ksiąg całkowicie lub częściowo prowadzonych przez wielkiego sekretarza z lat 1479, 1483, 1502-1503, 1533-1536, 1562, ponadto 21 ksiąg wspólnych kanclerza i podkanclerzego z lat 1471-1492, 1683-1774.
Wszystkie wymienione wyżej księgi są czystopisami. Obok ksiąg czystopisowych zachowały się również protokoły Ksiąg Wpisów z lat 1592-1794 w liczbie 137 ksiąg. Pokrywają się one w znacznej mierze z księgami czystopisowymi. Podobnie jak i w księgach czystopisowych również i w protokołach występują księgi kanclerskie, podkanclerskie oraz łączne kanclerza i podkanclerzego.
W Księgach Wpisów usiłowano przeprowadzić podziały rzeczowe wyodrębniając tematycznie księgi lub ich części. Wyodrębniono więc w niektórych księgach wpisy dokumentów o charakterze wieczystym lub doczesnym, usiłowano również oddzielić wpisy nadań królewskich od wpisów o charakterze prywatnych zeznań przed aktami Metryki. Przy końcu w. XVIII w księgach protokołów wyodrębniono zobowiązania pieniężne oraz zeznania przed aktami Metryki przyjmowane od osób obłożnie chorych.
Opis zewnętrzny:
Tak czystopisy jak i protokoły Ksiąg Wpisów stanowią księgi złożone z papierowych składek. Księgi czystopisowe są znacznych rozmiarów i w zasadzie posiadają współczesną im oprawę skórzaną. W XVI w. oprawę stanowią najczęściej deski obciągnięte skórą, na której znajduje się wytłoczony tytuł księgi lub herb relatora. Księgi protokołów są z reguły dużo cieńsze, oprawne w półskórek. Na końcu ksiąg czystopisowych w XVI w. umieszczano klauzulę uwierzytelniającą, pisaną przez osobę odpowiedzialną za prawidłowe ich sporządzenie. W księgach protokołów pod wpisami zeznań o prywatnych transakcjach kontrahenci kładli własnoręczne podpisy. Zasadniczo językiem wpisów jest łacina. W księgach XV- wiecznych zdarzają się sporadyczne wpisy niemieckie i czeskie. W XVI w. zjawiają się również wpisy w języku polskim, ich liczba w XVII w. znacznie wzrasta, by w XVIII w. zrównać się liczebnie z wpisami łacińskimi.
Stan zachowania ksiąg wpisów:
Jest dość dobry, pojedyncze woluminy zniszczone posiadają kopie sporządzone w XVIII w.
Wtręty i materiały nietypowe:
W ciąg sygnatur Ksiąg Wpisów włączono na przełomie XVIII/XIX w. Metrykę Mazowiecką i tzw. Metrykę Wołyńską. Omówienie tych dwóch serii ksiąg znajduje się w inwentarzu osobno (zob. s. 241 i s.229). Zapewne omyłkowo znalazły się wśród ksiąg wpisów pojedyncze składki należące do ksiąg poselstw. Ponadto w serii tej znajduje się 18 ksiąg o charakterze odmiennym niż całość tej serii, są to:
2 księgi z wpisami dotyczącymi królowej Bony (MK 72 i 94);
1 księga dekretów sądu królewskiego (MK 81);
4 księgi wpisów związanych z egzekucją dóbr królewskich (MK 98,106,116, część księgi 128);
3 księgi dotyczące spraw Prus Królewskich (MK 102-104);
1 księga różnych chronologicznie wpisów koronnych i litewskich (MK 130);
rewizja Skarbu Koronnego (MK 208);
7 ksiąg pomocy archiwalnych (MK 410-416).
Księgi Wpisów przechowywano w kancelarii królewskiej w Krakowie, a po przeniesieniu stolicy — w Warszawie. W czasie najazdu szwedzkiego w połowie XVII w. wywieziono je do Szwecji. Po powrocie do kraju Księgi Wpisów zostały spisane przez Stefana Kazimierza Hankiewicza. Jest to najdawniejszy wykaz ksiąg tej serii. W XVIII w. przepisano w kancelarii królewskiej najbardziej zniszczone księgi w liczbie dziesięciu lub jedenastu. W r. 1795 wywieziono całość Metryki Koronnej, a więc i Księgi Wpisów, do Petersburga i umieszczono przy Rządzącym Senacie. W tym czasie Księgi Wpływów zostały przesygnowane, zastąpiono dotychczasowe sygnatury literowo-liczbowe nową sygnaturą liczbową, która stanowi i dziś aktualną sygnaturę tych ksiąg. Sygnatury te utrwaliły przemieszanie ksiąg w obrębie serii i włączenie do niej ksiąg obcych (np. ksiąg Metryki Mazowieckiej) oraz błędne umieszczenie Ksiąg Wpisów w innej serii Metryki Koronnej (np. kilka Ksiąg Wpisów trafiło do serii ksiąg sądu asesorskiego). W r. 1798 spisano w porządku nowych sygnatur serię Ksiąg Wpisów.
W następnym roku (1799) przekazano je Prusom. Przed wydaniem ksiąg wycięto a nich część wpisów, a z innych zrobiono kopie. Materiał ten dotyczący terenów zaboru rosyjskiego oprawiono w dwie księgi, które po pokoju ryskim zostały rewindykowane i znajdują się w Archiwum Głównym Akt Dawnych w tzw. Metryce Litewskiej. Księgi Wpisów przekazane rządowi pruskiemu umieszczono prawdopodobnie od razu w Warszawie (mniej wiarygodna informacja podaje, że księgi wpisów przechowywano do 1807/1808 r. w Archiwum Tajnym w Berlinie). Po utworzeniu w r. 1808 w Warszawie Archiwum Ogólnego Krajowego księgi wpisów weszły w jego zasób. W latach 1812-1813 wywieziono je do Saksonii, skąd miały powrócić bez strat. Stan ksiąg wpisów stwierdzony w czasie skontrum Archiwum Ogólnego Krajowego przeprowadzonego w r. 1821 został opublikowany (Powstański), podobnie wyniki następnej rewizji ich stanu z r. 1835 (Bentkowski). Z r. 1912 pochodzi sumaryczny inwentarz, a raczej spis ksiąg wpisów, ogłoszony przez T. Wierzbowskiego ( Monumentu iuris, I).
W ciągu w. XIX sporządzono liczne pomoce ewidencyjne do Ksiąg Wpisów. W latach 1822-1839 sporządzono w Petersburgu kilka tomów pomocy archiwalnych do ksiąg Metryki Koronnej i Litewskiej pozostałych w Rosji. Pomoce te, rewindykowane po pokoju ryskim, znajdują się na końcu serii Ksiąg Wpisów Metryki Koronnej. W Archiwum Głównym sporządzono liczne indeksy i sumariusze do przechowywanych przez to Archiwum Ksiąg Wpisów; pozostał po nich ślad w postaci wzmianek w spisie Bentkowskiego i inwentarzu Wierzbowskiego. Cenna ta pomoc spłonęla w czasie drugiej wojny światowej. Na przełomie XIX/XX w. rozpoczęto w Archiwum Głównym prace nad szczegółowym regestowaniem Ksiąg Wpisów, wyniki tej pracy opublikowano w latach 1905-1919 (Matricularum Regni Poloniae Summaria), po prawie półwiekowej przerwie prace są kontynuowane.
I. Sułkowska, «Księgi polskiej kancelarii koronnej w drugiej połowie XV w.», «Studia źródłoznawcze» VI (1961)
I. Sułkowska-Kurasiowa, «Księgi Wpisów Metryki Koronnej (1447-1794) w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie», «Archeion» XLIV (1966) I
W. Krawczuk, «Metryka Koronna za Zygmunta III Wazy», Kraków 1995
W. Krawczuk, «Metrykanci koronni. Rozwój registratury centralnej od XVI do XVIII wieku», Kraków 2002
zob. Metryka Mazowiecka
Księga wpisów za kanclerstwa Jana Koniecpolskiego. Na końcu księgi rejestr zawartości (k. 141 — 142), w ktrórym na początku wymieniono wpisy z r. 1492, obecnie nie zachowane.
MRPS I.
Mikrofilm: 785
Księga wpisów za podkanclerstwa Jana syna Lutka z Brzezia.
MRPS I IV/1.
Mikrofilm: 10 554
Księga wpisów za podkanclerstwa Wojciecha Żychlińskiego, kanclerstwa Jakuba Dębińskiego oraz podkanclerstwa Zbigniewa Oleśnickiego.
MRPS I
Mikrofilm: 531
(a) Księga wpisów Krzesława Kurozwęckiego w. sekretarza królewskiego (k. 1 — 27v).
(b) Księga rachunkowa Krzesława Kurozwęckiego kanclerza koronnego (k. 41 — 151v).
(c) Wpisy i notatatki typu pomocy kancelaryjnych i formularzowe oraz dwa listy oryginalne króla do kanclerza K. Kurozwęckiego (k. 29v — 32v, 39v — 40, 159v — 160, 171 — 181).
MRPS I (MK 13 k. 1 — 40, 159 — 181).
Mikrofilm: 533
MRPS I.
Mikrofilm: 534
Kopia XVIII-wieczna zaginionej księgi wpisów. Księga ta spłonęła w czasie drugiej wojny światowej wraz z księgami sądu asesorskiego, do których była zaliczana.
Księga wpisów za podkanclerstwa Grzegorza Lubrańskiego, 1492 — 1495 (k. 1 — 210). Fragment księgi wpisów za podkanclerstwa Macieja Drzewickiego, 1505 (k. 210 — 224).
MRPS II.
Mikrofilm: 535.
Księga wpisów za podkanclerstwa Wincentego Przerębskiego.
MRPS II.
Mikrofilm: 630
Księga wpisów za kanclerstwa Krzesława Kurozwęckiego. Na końcu jedna karta z księgi podkanclerzego Pawła Wolskiego z r. 1538.
MRPS II, III, IV 3.
Mikrofilm: 631
zob. Metryka Mazowiecka
Księga wpisów za podkanclerstwa Macieja Drzewickiego.
MRPS II, III.
Mikrofilm: 632.
Księga wpisów prowadzona początkowo przez Jana Łaskiego w. sekretarza królewskiego przebywającego przy królu w W. Ks. Litewskim, następnie — za kanclerstwa tegoż Jana Łaskiego.
MRPS III
Mikrofilm: 633.
Księga wpisów prowadzona początkowo przez Jana Łaskiego w. sekretarza królewskiego, następnie za kanclerstwa tegoż Jana Łaskiego.
MRPS III.
Mikrofilm: 635
Księga wpisów za podkanclerstwa Macieja Drzewickiego.
MRPS III oraz IV/2 i IV/3.
Mikrofilm: 640.
Księga wpisów za kanclerstwa Jana Łaskiego.
MRPS IV/1.
Mikrofilm: 641
Księga wpisów za podkanclerstwa Macieja Drzewickiego.
MRPS III oraz IV/2 i IV/3.
Mikrofilm: 642
Księga wpisów za kanclerstwa Macieja Drzewickiego.
MRPS IV/1 i IV/3.
Mikrofilm: 643
Księga wpisów za podkanclerstwa Krzysztofa Szydłowskiego.
MRPS IV/2 i IV/3.
Mikrofilm: 691
Kopia części księgi Metryki Koronnej 26 (k. 95 — 163).
Mikrofilm: 692
Księga wpisów za kanclerstwa Macieja Drzewickiego.
MRPS IV/1 i IV/3.
Mikrofilm: 693.
Księga wpisów za podkanclerstwa Piotra Tomickiego.
MRPS IV/2 i IV/3.
Mikrofilm: 694.
Księga wpisów za kanclerstwa Krzysztofa Szydłowieckiego.
MRPS IV/1 i IV/3.
Mikrofilm: 695.
Księga wpisów za podkanclerstwa Piotra Tomickiego.
MRPS IV/2 i IV/3.
Mikrofilm: 696.
zob. Metryka Mazowiecka
Księga wpisów kancelarii mazowieckiej, wykorzystywana od 1525 r. w kancelarii królewskiej, o czym świadczą noty marginalne z dat: 1525.01.25; 1526.04.10, 11.15; 12.23; 1527.07.05, 12.11; 1528.08.20, 09.29; 1532.07.02; 1533.06.13; 1534.01.30; 1535.04.21; 1539.11.08.
Księga wpisów za podkanclerza Piotra Tomickiego.
MRPS IV/2 i IV/3.
Mikrofilm:700.
Księga wpisów za podkanclerza Krzysztofa Szydłowieckiego.
MRPS IV/1 i IV/3.
Mikrofilm:701
Księga wpisów za podkanclerstwa Piotra Tomickiego.
MRPS IV/2 i IV/3
Mikrofilm: 702
Księga wpisów za podkanclerstwa Piotra Tomickiego.
MRPS IV/2 i IV/3
Mikrofilm:703
Księga wpisów za kanclerstwa Krzysztofa Szydłowieckiego.
MRPS IV/1 i IV/3.
Mikrofilm: 704
Księga wpisów za kanclerstwa Krzysztofa Szydłowieckiego.
MRPS IV/1 i IV/3
Mikrofilm: 710
Księga wpisów za podkanclerstwa Piotra Tomickiego.
MRPS IV/2 i IV/3
Mikrofilm:708
Księga wpisów za podkanclerstwa Piotra Tomickiego.
MRPS IV/2 i IV/3
Mikrofilm: 709
Księga wpisów kancelarii mazowieckiej, wykorzystywana po 1525 r. w kancelarii królewskiej, o czym świadczą noty marginalne z dat: 1529.01.14, 07.06; 1533.05.03, 06.20; 1535.04.04.
Księga wpisów za kanclerstwa Krzysztofa Szydłowieckiego.
MRPS IV/1 i IV/3
Mikrofilm: 711
Księga wpisów za podkanclerstwa Piotra Tomickiego.
MRPS IV/2 i IV/3
Mikrofilm: 712
Kopia (XVIII w.) księgi Metryki Koronnej 43. Księga ta spłonęła w czasie drugiej wojny światowej wraz z księgami sądu asesorskiego, do których była zaliczana.
Księga wpisów za kanclerstwa Krzysztofa Szydłowieckiego.
MRPS IV/1 i IV/3
Mikrofilm: 713
Księga wpisów za podkanclerstwa Piotra Tomickiego.
MRPS IV/2 i IV/3.
Mikrofilm: 718
Księga wpisów za kanclerstwa Krzysztofa Szydłowieckiego.
MRPS IV/1 i IV/3.
Mikrofilm: 719
Księga wpisów za podkanclerstwa Piotra Tomickiego.
MRPS IV/2 i IV/3.
Mikrofilm: 721
Księga wpisów za podkanclerstwa Piotra Tomickiego.
MRPS IV 2 i 3.
Mikrofilm: 722